DOI Artikel:
Němec, Richard: Planowanie i przebudowa „Nowego Niemieckiego Wschodu”. Generalne Gubernatorstwo: Warszawa (1939 – 1945)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45167#0156
Rocznik Historii Sztuki, tom XLIII
PAN, 2018
DOI 10.24425/rhs.2018.124942
RICHARD NÈMEC
UNIVERSITÄT BERN
PLANOWANIE I PRZEBUDOWA
„NOWEGO NIEMIECKIEGO WSCHODU”.
GENERALNE GUBERNATORSTWO: WARSZAWA (1939-1945)*
URBANISTYKA CZY IDEOLOGIA?
Początek XX w. upłynął pod znakiem rywalizacji między światowymi metropoliami, z ich reprezenta-
cyjną architekturą (il. 1). Rywalizacja ta prawdopodobnie zainicjowała powstanie specyficznej architektury
z elementami klasycyzującymi, której zadaniem było reprezentowanie narodowosocjalistycznego Berlina,
a tym samym Trzeciej Rzeszy. Już we wrześniu 1933 r., podczas spotkania z przedstawicielami Kolei
Rzeszy i gminy miasta Berlin, Adolf Hitler miał stwierdzić, iż Niemcy, z Berlinem jako „stolicą Rzeszy
65-milionowego narodu”, trzeba wznieść na takie wyżyny pod względem kulturalnym i zabudowy miasta,
aby mogły konkurować ze wszystkimi stolicami świata* 1. W rozporządzeniu z 1937 r. przywódca Rzeszy
zażądał od Alberta Speera, generalnego inspektora budowlanego, by do istniejącego w Berlinie budowla-
nego chaosu wprowadzić wyraźną linię, która miałaby odpowiadać duchowi ruchu nazistowskiego i spro-
stać istocie niemieckiej stolicy Rzeszy2. Zgodnie z zawiadomieniem Hitlera z 1934 r. na sfinansowanie
przebudowy Berlina przewidziano 60 milionów marek niemieckich rocznie na okres ponad 20 lat, które
* Niniejszy artykuł bierze swój początek w wykładzie, który wygłosiłem 18 lutego 2015 r. podczas odbywania stypendium
w Niemieckim Instytucie Historycznym w Warszawie. W tym miejscu chciałbym serdecznie podziękować za zaproszenie dyrektorowi
Instytutu, prof. dr. Milośowi Reznikowi, i kolegom z NIH. Słowa podziękowania za pomoc kieruję również do kolegów z Archiwum
Państwowego w Warszawie, szczególnie pani dyrektor Moniki Jurgo-Puszcz, a także do Grzegorza Perzyńskiego z Instytutu Pamięci
Narodowej w Warszawie. Poruszone w artykule problemy są wybranymi tezami z mojej rozprawy habilitacyjnej powstającej w Instytucie
Historii Sztuki, Historii Architektury i Ochrony Zabytków na Uniwersytecie w Bemie, w katedrze prof. dr. Bemda Nicolaia.
1 Sparafrazowano zgodnie z: L.O. Larsson, Die Neugestaltung der Reichshauptstadt. Albert Speers Generalbebauungsplan
für Berlin, „Acta Universitatis Stockholmiensis. Stockholm Studies in History of Art”, 29, Upsalla 1978, s. 22. Przełomowe badania
przedstawili: H. Reichhardt, W. Schache, Von Berlin nach Germania. Über die Zerstörungen der „Reichshauptstadt“ durch Albert
Speers Neugestaltungsplanungen (wystawa Archiwum Krajowego w Berlinie, 7 listopada 1984 - 30 kwietnia 1985), Berlin 1984. Na
temat Speera współcześnie: Hitlers Architekten: Historisch-kritische Monographien zur Regimearchitektur im Nationalsozialismus, Hrsg.
R. Rosenberg, W. Nerdinger, Bd. 2, S. Tesch, Albert Speer (1905-1981), Wien 2016; por. Mythos Germania - Vision und Verbrechen.
Katalog wystawy, Hrsg. D. Thorau, G. Schaulinski, Edition Berliner Unterwelten, Berlin 2014.
2 Działalność Generalnego Urzędu Inspektora Budowlanego regulowało wiele rozporządzeń. Rozporządzenie pierwsze: Reichs-
gesetzblatt (Dziennik Ustaw Rzeszy) [dalej cyt.: RGBl] I 1937, s. 103 (rozporządzenie z 30 stycznia), Powołanie Generalnego Urzędu
Inspektora Budowlanego; Rozporządzenie drugie: RGBl. I 1937, s. 1054—1055 (Ustawa o przebudowie miast niemieckich), 4 października
1937 r., ustalenie kompetencji generalnego inspektora budowlanego; Rozporządzenie trzecie: RGBl. I 1940. s. 1387 („Do Generalnego
Urzędu Inspektora Budowlanego oprócz przebudowy stolicy Rzeszy należy przeprowadzenie działań urbanistycznych w innych mia-
stach...”), 18 października, rozszerzenie zakresu kompetencji Generalnego Urzędu Inspektora Budowlanego. Speer, który od 1934 r.
pracował jako pełnomocnik ds. budownictwa w sztabie zastępcy Führern, w momencie objęcia stanowiska miał nieco ponad 30 lat.
Nie zwrócono się do ówczesnych doświadczonych architektów, jak np. do Paula Schmitthennera ze Stuttgartu czy Hermanna Jansena
z Berlina.
PAN, 2018
DOI 10.24425/rhs.2018.124942
RICHARD NÈMEC
UNIVERSITÄT BERN
PLANOWANIE I PRZEBUDOWA
„NOWEGO NIEMIECKIEGO WSCHODU”.
GENERALNE GUBERNATORSTWO: WARSZAWA (1939-1945)*
URBANISTYKA CZY IDEOLOGIA?
Początek XX w. upłynął pod znakiem rywalizacji między światowymi metropoliami, z ich reprezenta-
cyjną architekturą (il. 1). Rywalizacja ta prawdopodobnie zainicjowała powstanie specyficznej architektury
z elementami klasycyzującymi, której zadaniem było reprezentowanie narodowosocjalistycznego Berlina,
a tym samym Trzeciej Rzeszy. Już we wrześniu 1933 r., podczas spotkania z przedstawicielami Kolei
Rzeszy i gminy miasta Berlin, Adolf Hitler miał stwierdzić, iż Niemcy, z Berlinem jako „stolicą Rzeszy
65-milionowego narodu”, trzeba wznieść na takie wyżyny pod względem kulturalnym i zabudowy miasta,
aby mogły konkurować ze wszystkimi stolicami świata* 1. W rozporządzeniu z 1937 r. przywódca Rzeszy
zażądał od Alberta Speera, generalnego inspektora budowlanego, by do istniejącego w Berlinie budowla-
nego chaosu wprowadzić wyraźną linię, która miałaby odpowiadać duchowi ruchu nazistowskiego i spro-
stać istocie niemieckiej stolicy Rzeszy2. Zgodnie z zawiadomieniem Hitlera z 1934 r. na sfinansowanie
przebudowy Berlina przewidziano 60 milionów marek niemieckich rocznie na okres ponad 20 lat, które
* Niniejszy artykuł bierze swój początek w wykładzie, który wygłosiłem 18 lutego 2015 r. podczas odbywania stypendium
w Niemieckim Instytucie Historycznym w Warszawie. W tym miejscu chciałbym serdecznie podziękować za zaproszenie dyrektorowi
Instytutu, prof. dr. Milośowi Reznikowi, i kolegom z NIH. Słowa podziękowania za pomoc kieruję również do kolegów z Archiwum
Państwowego w Warszawie, szczególnie pani dyrektor Moniki Jurgo-Puszcz, a także do Grzegorza Perzyńskiego z Instytutu Pamięci
Narodowej w Warszawie. Poruszone w artykule problemy są wybranymi tezami z mojej rozprawy habilitacyjnej powstającej w Instytucie
Historii Sztuki, Historii Architektury i Ochrony Zabytków na Uniwersytecie w Bemie, w katedrze prof. dr. Bemda Nicolaia.
1 Sparafrazowano zgodnie z: L.O. Larsson, Die Neugestaltung der Reichshauptstadt. Albert Speers Generalbebauungsplan
für Berlin, „Acta Universitatis Stockholmiensis. Stockholm Studies in History of Art”, 29, Upsalla 1978, s. 22. Przełomowe badania
przedstawili: H. Reichhardt, W. Schache, Von Berlin nach Germania. Über die Zerstörungen der „Reichshauptstadt“ durch Albert
Speers Neugestaltungsplanungen (wystawa Archiwum Krajowego w Berlinie, 7 listopada 1984 - 30 kwietnia 1985), Berlin 1984. Na
temat Speera współcześnie: Hitlers Architekten: Historisch-kritische Monographien zur Regimearchitektur im Nationalsozialismus, Hrsg.
R. Rosenberg, W. Nerdinger, Bd. 2, S. Tesch, Albert Speer (1905-1981), Wien 2016; por. Mythos Germania - Vision und Verbrechen.
Katalog wystawy, Hrsg. D. Thorau, G. Schaulinski, Edition Berliner Unterwelten, Berlin 2014.
2 Działalność Generalnego Urzędu Inspektora Budowlanego regulowało wiele rozporządzeń. Rozporządzenie pierwsze: Reichs-
gesetzblatt (Dziennik Ustaw Rzeszy) [dalej cyt.: RGBl] I 1937, s. 103 (rozporządzenie z 30 stycznia), Powołanie Generalnego Urzędu
Inspektora Budowlanego; Rozporządzenie drugie: RGBl. I 1937, s. 1054—1055 (Ustawa o przebudowie miast niemieckich), 4 października
1937 r., ustalenie kompetencji generalnego inspektora budowlanego; Rozporządzenie trzecie: RGBl. I 1940. s. 1387 („Do Generalnego
Urzędu Inspektora Budowlanego oprócz przebudowy stolicy Rzeszy należy przeprowadzenie działań urbanistycznych w innych mia-
stach...”), 18 października, rozszerzenie zakresu kompetencji Generalnego Urzędu Inspektora Budowlanego. Speer, który od 1934 r.
pracował jako pełnomocnik ds. budownictwa w sztabie zastępcy Führern, w momencie objęcia stanowiska miał nieco ponad 30 lat.
Nie zwrócono się do ówczesnych doświadczonych architektów, jak np. do Paula Schmitthennera ze Stuttgartu czy Hermanna Jansena
z Berlina.