Jako jeden z rezultatów przeprowadzonej przez autorkę kwerendy, której celem było opracowanie iko-
nografii hetmana Stanisława Żółkiewskiego, wyłonił się wniosek podający w wątpliwość tożsamość
osoby sportretowanej na jednym z obrazów przechowywanych w Muzeum Narodowym w Krakowie1.
W wyniku porównania portretu do innych wizerunków tej zasłużonej postaci narzucają się dwa spo-
strzeżenia. Po pierwsze, jest to jedyne przedstawienie hetmana w podeszłym wieku, nieznane z żadnej
kopii, a po drugie, fizjonomia mężczyzny znacznie odbiega od wyglądu Żółkiewskiego na innych portre-
tach. Wątpliwości dotyczące tożsamości przedstawionej osoby pogłębia brak na powierzchni lica płót-
na innych, oprócz buławy hetmańskiej, atrybutów i oznak, wtym herbu Lubicz używanego przez rodzinę
Żółkiewskich, które mogłyby uzasadniać jednoznaczną identyfikację portretowanego.
Celem niniejszego artykułu jest poddanie weryfikacji dotychczasowych ustaleń dotyczących wymie-
nionego wyżej obrazu, próba ustalenia tożsamości sportretowanej osoby w kontekście znanej ikono-
grafii oraz przedstawienie hipotezy na temat pierwotnej funkcji i dziejów obiektu.
PORTRET HETMANA Z MODLITEWNĄ INWOKACJĄ
Wykonany techniką olejną na płótnie portret prezentuje starego człowieka z odkrytą głową, z siwymi
włosami i brodą, w ujęciu do bioder, zwróconego w trzech czwartych w lewo2 (il. 1). Mężczyzna jest
ubrany w ciemnoszary żupan zapinany na rząd niewielkich złotych guzów, przepasany metalowym
pasem, widocznym spod rozchylonej ciemnobrązowej delii obszytej futrem, z kameryzowanymi guza-
mi wzdłuż zapięcia. Jego lewa ręka spoczywa na rękojeści szabli. W prawej dłoni, uniesionej na wyso-
kość bioder, trzyma wysadzaną kamieniami buławę hetmańską, świadczącą o pełnionej funkcji. Obok
niej, tuż przy dolnej krawędzi płótna, przebija niewyraźnie jasna plama w odcieniu złocistym, któ-
ra może być fragmentem jakiegoś nieokreślonego przedmiotu. Postać została umieszczona na sza-
rym, neutralnym tle, na którym można wskazać ciemniejsze plamy w kształcie zbliżonym do dwóch
stożków. Po lewej, na wysokości twarzy, widnieje napis: ETIAM pro me;, będący zapewne fragmentem
modlitewnej inwokacji. Po prawej stronie u góry w prostokątnym polu można dostrzec nieprecyzyj-
nie oddane kształty przypominające odcinek muru z otwartą bramą, w której widoczna jest postać
męska. Przy dwóch krawędziach tego przedstawienia umieszczono litery - po lewej, pionowo: M. i H.,
a poniżej: K.
Według informacji zawartej w karcie inwentarzowej na portrecie na tylnej powierzchni płótna (przed
jego zdublowaniem) znajdowała się czytelna data: 1798 i sygnatura: M.S. pinx, które mogły się odnosić
do renowacji obrazu.

1 Kwerenda została przeprowadzona na potrzeby referatu Wojownik, wódz, bohater i legenda. Postać hetmana Stanisława Żół-
kiewskiego w świetle ikonografii i zabytków, wygłoszonego na konferencji zorganizowanej przez Rezerwat Historyczno-Archeo-
logiczny w Żółkwi „Stanisław Żółkiewski, znacząca postać wspólna dla ukraińskiej i polskiej historii (Stanisław Żółkiewski] zna-
koma postał dla ukraińsko] ta i polsko] istorij)", która odbyła się na zamku w Żółkwi 13 października 2017 roku. Referat w for-
mie rozszerzonej został zgłoszony do druku w ramach publikacji pokonferencyjnej. Zasygnalizowane w nim wstępnie niektóre
wnioski prezentowane są w niniejszym artykule.
2 Artysta nieznany, Portret hetmana Stanisława Żółkiewskiego, XVII wiek, olej, płótno, 83 * 66 cm, Muzeum Narodowe w Krako-
wie, nr inw. MNK 1-955.

27