DOI Heft:
Materiały
DOI Artikel:Banaś, Paweł; Kozak, Stanisław: Naśladownictwa innsbruckiego obrazu Łukasza Cranacha Starszego "Maria z Dzieciątkiem" na Śląsku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13793#0312
214
PAWEŁ BANAS, STANISŁAW KOZAK
Stąd też utrwaliła się nazwa obrazu Maria Hilf3.
Jest w tym wypadku rzeczą charakterystyczną, że
kult passawskiej kopii wyprzedza kult innsbruckiego
oryginału. Od połowy XVII w. do XIX w. powstaje
na terenach Austrii, Czech i płd. Niemiec szereg
ośrodków kultowych, dzięki którym naśladownictwa
Matki Boskiej Wspomożycielki zdobywają sobie rychło
sławę cudowności. Rozgłos tych miejsc kultu,
a w szczególności Passawy, ugruntowują przekazy
pątników, a także grafika odpustowa10. O powszech-
ności kultu na tych terenach świadczą liczne kopie
Cranachowskiego obrazu przeznaczone dla kościołów
czy kaplic pałacowych. Ze zrozumiałych względów
motyw M. B. Wspomożycielki pojawia się często
w obrazkach wotywnych, a nawet sporadycznie
w rzeźbie czy złotnictwie u.
Obok wyżej wymienionych terenów również
i Śląsk był miejscem szczególnie licznego występowa-
nia naśladownictw obrazu Cranacha. Pragnąc wy-
jaśnić przyczyny tego stanu rzeczy należy w pierw-
szym rzędzie zwrócić uwagę na zasięg i ogólne
znaczenie kultu maryjnego na Śląsku. Maryjne
ośrodki pielgrzymkowe o średniowiecznych jeszcze
tradycjach, których działalność została przytłumiona
w okresie reformacji, stosunkowo łatwo reaktywo-
wano w drugiej połowie XVII w. (np. Bardo, Wam-
bierzyce). W kontrreformacyjnej działalności kościoła
ważnym ogniwem stały się nowo założone miejscowo-
ści pielgrzymkowe, w tym także poświęcone wizerun-
kowi M. B. Wspomożycielki. Jej orędownictwo oka-
zało się szczególnie atrakcyjne w niespokojnych dla
Śląska czasach XVII i XVIII w.
Pierwsze realizacje omawianego motywu poja-
wiają się na Śląsku prawdopodobnie w okresie, gdy
diecezją wrocławską zarządzał biskup Passawy Leo-
pold Wilhelm (1656—1662) 12. Nie bez wpływu na jego
powszechność mogła być także połączona z procesem
rekatolizacji świadoma akcja germanizacyjna. W tym
wypadku przeszczepiony z terenów południowych
Niemiec kult miał stanowić przeciwwagę dla głośnych
ośrodków pielgrzymkowych polskich, przede wszyst-
kim dla kultu M. B. Częstochowskiej 13.
Badając zakres występowania schematu stworzo-
nego przez Cranacha zaobserwować można interesu-
jący fakt: motyw ten nie występuje poza północną
9 W języku łac. Auxiliatrix. Ks. W. Urban
w pracy Zarys dziejów diecezji wrocławskiej, Wro-
cław 1962, używa terminu Matka Boża Wspomożyciel-
ka Wiernych. W Katalogu zabytków sztuki w Polsce,
t. VII, z. 9, Powiat nyski, Warszawa 1963, T. Chrza-
nowski i M. Kornecki stosują określenie Matka
Boska Wspomożenia Wiernych.
10 Grafikę odpustową wyczerpująco omawia
A. Spamer, Das kleine Andachtsbild vom XIV bis
zum XX Jh., Miinchen 1930, przykłady: tabl.
CLXXVIII, CIC, s. 221.
11 L. Kriss-Rettenbeck, Das Votivbild,
Miinchen 1961, il. 23, 69, 70, 84, 104.
12 J. J u n g n i t z, Die Passauer Muttergottes,
„Schl. Pastoralblt.", 36 Jg: 1915, s. 169 n.; A. N o-
w a c k, Schlesische Wallfartsorte alter u. neuer Zeit
in Erzbistum Breslau, Breslau 1937, s. 146.
13 K. P i w a r s k i, Historia Śląska, Katowice—
Wrocław 1947, s. 229, zwraca uwagę na fakt, że ośro-
dek w Piekarach, gdzie umieszczono kopię obrazu
Matki Boskiej Częstochowskiej, został zorganizowany
jako w pewnym sensie ośrodek konkurencyjny w sto-
sunku do Częstochowy.
i wschodnią granicą Śląska, co jest tym bardziej zna-
mienne, że mimo oficjalnej granicy związki z Rzeczy-
pospolitą nigdy nie zostały zerwane, a np. pielgrzymki
polskie do śląskich miejscowości odpustowych nie
należały do rzadkości14. Być może, że zjawisko to
należy tłumaczyć świadomą opozycją wobec nowych
wizerunków maryjnych, jaka cechowała polskie du-
chowieństwo, czego przykładem mogą być uchwały
synodu diecezji krakowskiej z 1621 r.15
Znaczenia śląskich ośrodków pielgrzymkowych
związanych z kultem M. B. Wspomożycielki nie moż-
na oczywiście porównywać ze sławą Passawy czy
Wiednia. Na ogół posiadają one charakter lokalny.
Początki ośrodka odpustowego w Złotogłowicach k.
Nysy sięgają przełomu XVII i XVIII w.16 Silniejszym
był leżący nie opodal ośrodek pielgrzymkowy w Cuk-
mantlu (obecnie na terenie CSR). Znajdujący się
tam cudowny obraz został ufundowany w 1714 roku
przez córkę Andrzeja Tannheissera, Dorotę Rozalię,
która zamówiła go u prudnickiego malarza Szymona
Scharcera17. Rangę tego ośrodka porównać można
z tak znanymi wówczas miejscowościami pielgrzym-
kowymi jak Bardo czy Kubicę 18. Bardzo możliwe, iż
miejscem odpustowym był również Gorzanów 19. Przy-
kładem żywotności kultu na terenie Śląska może być
utworzony w 1836 r. ośrodek pielgrzymkowy w Cier-
niku k. Radochowa, pow. Bystrzyca Kłodzka20.
O pojawieniu się na Śląsku naśladownictw sche-
matu Cranacha nie decydowała wyłącznie działalność
miejscowych ośrodków. Stosunkowo najwcześniej spo-
tykamy je na Śląsku Opolskim, gdzie zrazu są prze-
jawem prywatnej dewocji wyższych dostojników ko-
ścioła. Już z III ćw. XVII w. pochodzi obraz z kaplicy
pałacowej w Piotrowicach Nyskich fundowany przez
biskupa Sebastiana Rostocka oraz wykazujący z wy-
żej wymienionym dziełem wyraźne powinowactwo
formalne obraz z ołtarza kaplicy pałacowej Jana Hen-
ryka Heymanna w Sciborzu pow. nyski21. Niewiele
14 Pielgrzymki polskie docierały także do Cuk-
mantla, zob. A. N o w a c k, o.c, s. 147.
15 Uchwały synodu diecezji krakowskiej z 1621 r.
wyraźnie zalecają unikanie nowych tematów maryj-
nych, a powtarzanie tradycyjnych, przede wszystkim
M. B. Częstochowskiej.
16 A. N o w a c k, o.c, s. 42.
17 A. Nowack, o.c, s. 145.
18 Świadczy o tym sztych Strachowskiego publi-
kowany przez A. Nowacka, o.c, il. po s. 66.
19 J. N e u m a n n, Die Entstehung d. Marienbild-
-Wallfahrt in d. Grafschaft Glatz, Breslau 1938, s. 76.
20 J. N e u m a n n, o.c, s. 75 n.
21 Obraz z kaplicy Św. Wawrzyńca przy kościele
p.w. Św. Jakuba w Nysie datowany w Katalogu za-
bytków sztuki w Polsce, t. VII, z. 9, s. 83 na I poł.
XVII w. przy bliższym zbadaniu okazał się dziewięt-
nastowieczną repliką. Odnośnie do obrazu z Piotro-
wic Nyskich zob. Katalog zabytków sztuki w Polsce,
t. VII, z. 9, s. 163, fig. 156, 225. Ołtarz z Sciborza da-
towany na 1669 r., od 1933 r. znajduje się w Ligocie
Wielkiej w pow. grotkowskim. Jego fundator J. H.
Heymann był prałatem kolegiaty i katedry wrocław-
skiej, kustoszem kościoła Św. Jakuba w Nysie i radcą
biskupa Sebastiana Rostocka, zob. Katalog zabytków
sztuki w Polsce, t. VII, z. 3, Powiat grotkowski, War-
szawa 1964, s. 43, fig. 106. Nie jest wykluczone, że tak
Rostock, jak i Heymann przyczynili się do utworzenia
ośrodka odpustowego w Złotogłowicach, choć w mo-
nografii biskupa brak w tym względzie bliższych
danych, zob. J. J u n g n i t z, Sebastian von Rostock —
Bischof von Breslau, Breslau 1891.
PAWEŁ BANAS, STANISŁAW KOZAK
Stąd też utrwaliła się nazwa obrazu Maria Hilf3.
Jest w tym wypadku rzeczą charakterystyczną, że
kult passawskiej kopii wyprzedza kult innsbruckiego
oryginału. Od połowy XVII w. do XIX w. powstaje
na terenach Austrii, Czech i płd. Niemiec szereg
ośrodków kultowych, dzięki którym naśladownictwa
Matki Boskiej Wspomożycielki zdobywają sobie rychło
sławę cudowności. Rozgłos tych miejsc kultu,
a w szczególności Passawy, ugruntowują przekazy
pątników, a także grafika odpustowa10. O powszech-
ności kultu na tych terenach świadczą liczne kopie
Cranachowskiego obrazu przeznaczone dla kościołów
czy kaplic pałacowych. Ze zrozumiałych względów
motyw M. B. Wspomożycielki pojawia się często
w obrazkach wotywnych, a nawet sporadycznie
w rzeźbie czy złotnictwie u.
Obok wyżej wymienionych terenów również
i Śląsk był miejscem szczególnie licznego występowa-
nia naśladownictw obrazu Cranacha. Pragnąc wy-
jaśnić przyczyny tego stanu rzeczy należy w pierw-
szym rzędzie zwrócić uwagę na zasięg i ogólne
znaczenie kultu maryjnego na Śląsku. Maryjne
ośrodki pielgrzymkowe o średniowiecznych jeszcze
tradycjach, których działalność została przytłumiona
w okresie reformacji, stosunkowo łatwo reaktywo-
wano w drugiej połowie XVII w. (np. Bardo, Wam-
bierzyce). W kontrreformacyjnej działalności kościoła
ważnym ogniwem stały się nowo założone miejscowo-
ści pielgrzymkowe, w tym także poświęcone wizerun-
kowi M. B. Wspomożycielki. Jej orędownictwo oka-
zało się szczególnie atrakcyjne w niespokojnych dla
Śląska czasach XVII i XVIII w.
Pierwsze realizacje omawianego motywu poja-
wiają się na Śląsku prawdopodobnie w okresie, gdy
diecezją wrocławską zarządzał biskup Passawy Leo-
pold Wilhelm (1656—1662) 12. Nie bez wpływu na jego
powszechność mogła być także połączona z procesem
rekatolizacji świadoma akcja germanizacyjna. W tym
wypadku przeszczepiony z terenów południowych
Niemiec kult miał stanowić przeciwwagę dla głośnych
ośrodków pielgrzymkowych polskich, przede wszyst-
kim dla kultu M. B. Częstochowskiej 13.
Badając zakres występowania schematu stworzo-
nego przez Cranacha zaobserwować można interesu-
jący fakt: motyw ten nie występuje poza północną
9 W języku łac. Auxiliatrix. Ks. W. Urban
w pracy Zarys dziejów diecezji wrocławskiej, Wro-
cław 1962, używa terminu Matka Boża Wspomożyciel-
ka Wiernych. W Katalogu zabytków sztuki w Polsce,
t. VII, z. 9, Powiat nyski, Warszawa 1963, T. Chrza-
nowski i M. Kornecki stosują określenie Matka
Boska Wspomożenia Wiernych.
10 Grafikę odpustową wyczerpująco omawia
A. Spamer, Das kleine Andachtsbild vom XIV bis
zum XX Jh., Miinchen 1930, przykłady: tabl.
CLXXVIII, CIC, s. 221.
11 L. Kriss-Rettenbeck, Das Votivbild,
Miinchen 1961, il. 23, 69, 70, 84, 104.
12 J. J u n g n i t z, Die Passauer Muttergottes,
„Schl. Pastoralblt.", 36 Jg: 1915, s. 169 n.; A. N o-
w a c k, Schlesische Wallfartsorte alter u. neuer Zeit
in Erzbistum Breslau, Breslau 1937, s. 146.
13 K. P i w a r s k i, Historia Śląska, Katowice—
Wrocław 1947, s. 229, zwraca uwagę na fakt, że ośro-
dek w Piekarach, gdzie umieszczono kopię obrazu
Matki Boskiej Częstochowskiej, został zorganizowany
jako w pewnym sensie ośrodek konkurencyjny w sto-
sunku do Częstochowy.
i wschodnią granicą Śląska, co jest tym bardziej zna-
mienne, że mimo oficjalnej granicy związki z Rzeczy-
pospolitą nigdy nie zostały zerwane, a np. pielgrzymki
polskie do śląskich miejscowości odpustowych nie
należały do rzadkości14. Być może, że zjawisko to
należy tłumaczyć świadomą opozycją wobec nowych
wizerunków maryjnych, jaka cechowała polskie du-
chowieństwo, czego przykładem mogą być uchwały
synodu diecezji krakowskiej z 1621 r.15
Znaczenia śląskich ośrodków pielgrzymkowych
związanych z kultem M. B. Wspomożycielki nie moż-
na oczywiście porównywać ze sławą Passawy czy
Wiednia. Na ogół posiadają one charakter lokalny.
Początki ośrodka odpustowego w Złotogłowicach k.
Nysy sięgają przełomu XVII i XVIII w.16 Silniejszym
był leżący nie opodal ośrodek pielgrzymkowy w Cuk-
mantlu (obecnie na terenie CSR). Znajdujący się
tam cudowny obraz został ufundowany w 1714 roku
przez córkę Andrzeja Tannheissera, Dorotę Rozalię,
która zamówiła go u prudnickiego malarza Szymona
Scharcera17. Rangę tego ośrodka porównać można
z tak znanymi wówczas miejscowościami pielgrzym-
kowymi jak Bardo czy Kubicę 18. Bardzo możliwe, iż
miejscem odpustowym był również Gorzanów 19. Przy-
kładem żywotności kultu na terenie Śląska może być
utworzony w 1836 r. ośrodek pielgrzymkowy w Cier-
niku k. Radochowa, pow. Bystrzyca Kłodzka20.
O pojawieniu się na Śląsku naśladownictw sche-
matu Cranacha nie decydowała wyłącznie działalność
miejscowych ośrodków. Stosunkowo najwcześniej spo-
tykamy je na Śląsku Opolskim, gdzie zrazu są prze-
jawem prywatnej dewocji wyższych dostojników ko-
ścioła. Już z III ćw. XVII w. pochodzi obraz z kaplicy
pałacowej w Piotrowicach Nyskich fundowany przez
biskupa Sebastiana Rostocka oraz wykazujący z wy-
żej wymienionym dziełem wyraźne powinowactwo
formalne obraz z ołtarza kaplicy pałacowej Jana Hen-
ryka Heymanna w Sciborzu pow. nyski21. Niewiele
14 Pielgrzymki polskie docierały także do Cuk-
mantla, zob. A. N o w a c k, o.c, s. 147.
15 Uchwały synodu diecezji krakowskiej z 1621 r.
wyraźnie zalecają unikanie nowych tematów maryj-
nych, a powtarzanie tradycyjnych, przede wszystkim
M. B. Częstochowskiej.
16 A. N o w a c k, o.c, s. 42.
17 A. Nowack, o.c, s. 145.
18 Świadczy o tym sztych Strachowskiego publi-
kowany przez A. Nowacka, o.c, il. po s. 66.
19 J. N e u m a n n, Die Entstehung d. Marienbild-
-Wallfahrt in d. Grafschaft Glatz, Breslau 1938, s. 76.
20 J. N e u m a n n, o.c, s. 75 n.
21 Obraz z kaplicy Św. Wawrzyńca przy kościele
p.w. Św. Jakuba w Nysie datowany w Katalogu za-
bytków sztuki w Polsce, t. VII, z. 9, s. 83 na I poł.
XVII w. przy bliższym zbadaniu okazał się dziewięt-
nastowieczną repliką. Odnośnie do obrazu z Piotro-
wic Nyskich zob. Katalog zabytków sztuki w Polsce,
t. VII, z. 9, s. 163, fig. 156, 225. Ołtarz z Sciborza da-
towany na 1669 r., od 1933 r. znajduje się w Ligocie
Wielkiej w pow. grotkowskim. Jego fundator J. H.
Heymann był prałatem kolegiaty i katedry wrocław-
skiej, kustoszem kościoła Św. Jakuba w Nysie i radcą
biskupa Sebastiana Rostocka, zob. Katalog zabytków
sztuki w Polsce, t. VII, z. 3, Powiat grotkowski, War-
szawa 1964, s. 43, fig. 106. Nie jest wykluczone, że tak
Rostock, jak i Heymann przyczynili się do utworzenia
ośrodka odpustowego w Złotogłowicach, choć w mo-
nografii biskupa brak w tym względzie bliższych
danych, zob. J. J u n g n i t z, Sebastian von Rostock —
Bischof von Breslau, Breslau 1891.