Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (4.1967)

DANUTA OSTOWSKA

ZESPÓŁ RZEŹBIARSKI W KONARACH

Badania nad rzeźbą śląską okresu baroku prowa-
dzone przez Muzeum Śląskie spowodowały odkrycie
w terenie całego szeregu interesujących zespołów
rzeźbiarskich, niejednokrotnie dobrej klasy artystycz-
nej, zupełnie dotąd nie znanych w literaturze nauko-
wej. Z ich liczby na bliższe zainteresowanie zasłu-
guje wystrój rzeźbiarski dwóch bocznych kaplic
w kościele parafialnym w Konarach w powiecie
średzkim.

Zespół ten nigdzie dotąd nie publikowany składa
się z dwóch ołtarzy: Niepokalanego Poczęcia Matki
Boskiej i Św. Jana Nepomucena, oraz umieszczonych
w narożach kaplic ośmiu pełnych, naturalnej wiel-
kości rzeźb świętych: Anny, Elżbiety, Barbary i Jad-
wigi oraz Wacława, Leopolda, Augustyna i Francisz-
ka ł. Ołtarze i rzeźby wykonane są z drewna lipo-
wego i polichromowane biało ze złoceniami, w par-
tiach zaś ornamentalnych srebrzone i pokryte barw-
nymi lazerunkami w pastelowych kolorach: różowym,
niebieskim i seledynowym. Ich stan zachowania nie
jest zadowalający. Oprócz ołtarzy, w których zacho-
wały się jeszcze znaczne partie oryginalnej polichro-
mii, wszystkie figury przemalowane są grubą warst-
wą biało-szarej olejnej farby zacierającej delikatne
kontury, a fragmenty uzupełnione niezbyt szczęśliwie
masą gipsową. Wszystkie figury, a także ołtarze
uszkodzone są przez owady, a fragmenty oryginalnej
polichromii miejscami łuszczą się i odpadają.

Zespół rzeźbiarski w Konarach przedstawia się
bardzo interesująco zarówno ze względu na dobry
poziom artystyczny, jak i ciekawe rozwiązania kom-
pozycyjne. Najwięcej zainteresowania budzą dwie
figury z kaplicy Niepokalanego Poczęcia Marii: św.
Anna i św. Elżbieta. Szczególnie piękna jest
figura św. Anny. Przedstawiona w ożywionej pozie
z delikatnym skłonem tułowia ku przodowi, odznacza
się wytworną i swobodną kompozycją. Na uwagę za-
sługuje wyrazista twarz o surowych, lecz pełnych
dostojeństwa rysach (tabl. 92). Sw. Elżbieta, przed-
stawiona w żywym ruchu (tabl. 93), jest bardziej
ekspresyjnie opracowana aniżeli figura św. Anny.
Obie są świetnie wymodelowane, a układ lekkich
i dekoracyjnych draperii szat — szczególnie w figurze
św. Elżbiety — wskazuje na dużą biegłość techniczną
rzeźbiarza. Mniej dramatyczne są figury św. Bar-
bary i św. Jadwigi, cechuje je raczej spokój
i statyka kompozycji (tabl. 93).

Z figur męskich na uwagę zasługuje przede
wszystkim figura św. Leopolda, przedstawionego
w zbroi rzymskiego rycerza w pozie pełnej ekstazy
i zachwycenia (tabl. 94). Doskonały modelunek nagich

1 Szczegółowy katalog rzeźby konarskiej zamiesz-
czony jest na końcu artykułu.

partii ciała podkreśla siłę i masywność dobrze zbudo-
wanej sylwetki męskiej. Twarz i ręce, a także
szczegóły stroju opracowane są bardzo precyzyjnie.
Podobnie jak figury św. Barbary i Jadwigi, postać
św. Leopolda jest statyczna i mało ożywiona, odzna-
cza się jednak dużą ekspresją i elegancją układu.

Inaczej potraktowana jest figura św. Augusty-
n a, szczególnie dzięki wyraźnej stylizacji zdradzają-
cej wpływ tzw. śląskiej maniery barokowej (tabl.
94), nawiązującej do sztuki Tomasza Weissfelda,
a widocznej w wydłużeniu proporcji i stylizacji dra-
perii szat. Bardziej szablonowe są figury św. Wacła-
wa i św. Franciszka, jakkolwiek głowy —
zwłaszcza św. Franciszka — są dobrze wymodelowane
i pełne wyrazu (tabl. 94).

Oba ołtarze budzą zainteresowanie ze względu
na bardzo dekoracyjne rozwiązania kompozycyjne.
Ołtarz Niepokalanego Poczęcia Marii (tabl.
92), skomponowany w formie obrazu wykonanego
w półpełnej rzeźbie, ujętego w dekoracyjną ramę ar-
chitektoniczną i umieszczonego na symbolicznym sar-
kofagu św. Bernarda, jest również bardzo ciekawy
pod względem ikonograficznym. Przedstawia bowiem
rzadko spotykany w sztuce śląskiej okresu baroku
typ Immaculaty klęczącej —■ nie zaś stojącej —
na kuli ziemskiej, ponadto nawiązuje do anachronicz-
nego już w owym czasie schematu ikonograficznego
przedstawiającego Marię w otoczeniu licznych sym-
boli zaczerpniętych z litanii loretańskiej, charaktery-
stycznego dla okresu krystalizowania się tego typu
w okresie renesansu2. Madonna z Konar przedsta-
wiona jest więc na tle płaskorzeźbionego stylizowa-
nego krajobrazu potraktowanego nieco ornamentalnie,
w którym drzewa oliwne i palmowe symbolizują
Stary i Nowy Testament, a fragmenty architektury —
wieżę Dawidową i civitas Dei. Wśród obłoków błyska-
ją promienie słońca (electa ut sol), nad głową Marii
korona z gwiazd (stella maris), na skroniach wieniec
z róż (plantatio rosa). Ten sam motyw róż — obok
motywu stylizowanych lilii (lilium inter spines) —
powtarza się także w ornamentyce ramy ołtarzowej.
U stóp Madonny półksiężyc (pulchra ut luna) i wąż
opasujący kulę ziemską, symbole zaczerpnięte z 12
księgi Apokalipsy, interpretowane w okresie baroku
jako symbole zwycięskich wojen z Turkami3. Obraz
ołtarzowy z Konar dekoracyjnością kompozycji i sche-
matem ikonograficznym wyróżnia się spośród współ-
czesnych śląskich przedstawień Immaculaty, z reguły
niemal opierających się na obowiązującym w okresie

2 O. S c h m i 11 i E. Gall, Reallexikon zur deut-
schen Kunstgeschichte, 50 i 51 Lief., Stuttgart 1959,
s. 242—259,

3 L. Reau, Iconographie de l'art chretien, Paris,
t. II, s. 70—72.

28 — Roczniki Sztuki Śląskiej. IV.