Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (11.1977)

MARIA STARZEWSKA (Wrocław)

PAWEŁ NITSCH (1548—1609), ZŁOTNIK WROCŁAWSKI

Złotnictwo wrocławskie swój pierwszy zloty okres
przeżyło w drugiej połowie XV w., a zwłaszcza na
przełomie XV i XVI w. Działali tu wtedy między
innymi Erazm Schleupner, autor licznych emaliowa-
nych kielichów, Oswald Rothe, czy nawybitniejszy
z nich Andrzej Heidecker autor hermy Św. Jadwigi
z 1512 r. i relikwiarza Św. Bartłomieja z 1514 r. Re-
nesans w złotnictwie wrocławskim pojawił się dość
wcześnie, choć wystąpił początkowo skromnie, w li-
ternictwie, w nowych motywach ornamentalnych.
Ołtarzyk domowy biskupa Jana Turzona z 1511 r.
nie ustalonego dotąd autorstwa, ma jeszcze układ
tryptyku gotyckiego, ale wieńczy go półkolista archi-
wolta i zdobi ornament kandelabrowy, a w napisie
występuje majuskuła rzymska. Nowy sposób deko-
racji charakterystyczny dla wczesnego renesansu —
grawerunek, stosował Oswald Rothe1 w swojej
bardzo jeszcze gotyckiej twórczości. W kielichu
wykonanym w 1518 r. przedstawił także postaci
świętych we współczesnych, renesansowych już stro-
jach.

Po okresie rozwoju w pierwszym dwudziestoleciu
XVI w. w złotnictwie wrocławskim następuje jakby
stagnacja. Maleje wówczas znaczenie jedynego do-
tychczasowego mecenasa, jakim był dla zlotnictwa
w średniowieczu kościół katolicki, a mieszczaństwo,
bogaci patrycjusze zwolna zaczynają przyzwyczajać
się do używania srebra i złota w wyrobach zamawia-
nych na własny użytek. Dopiero w 1565 r. następuje
zmiana w ustawach cechowych, według których
dla uzyskania mistrzostwa można było przedstawić
także i naczynie użytku świeckiego, a nie tylko,
jak dotąd, kultowego. Wśród nielicznych, znanych
nam z twórczości złotników wrocławskich drugiego
ćwierćwiecza XVI w. na czoło wysuwa się Franz
Bartel, prawdopodobnie przybyły ze Szwabii, autor

1 Artysta ten jako jeden z nielicznych w tym okresie znakował
swoje wyroby. Obowiązek cechowania datuje się w sWrocławiu
dopiero od 1539 r.

pucharu ofiarowanego w 1538 r. przez miasto Brzeg
księciu Fryderykowi I w dniu jego zaślubin. Puchar
ten wyjątkowo bogato ukształtowany w stylu wczes-
nego renesansu wykonany został z zastosowaniem
technik: odlewania, trybowania, grawerowania i ema-
liowania. Jego roboty także, z 1542 r. jest pierwszy
znany w złotnictwie wrocławskim przedmiot świec-
kiego użytku, kubek wybitnego humanisty Henryka
Rybisza.

Ruch kontrreformacji rozpoczynający się na Śląsku
w ostatnim ćwierćwieczu XVI w. z jednej strony
oraz wzrastające bogactwo mieszczan, zwłaszcza
kupców, i starających się im dorównać cechów rze-
mieślniczych z drugiej strony, spowodowały nowy
rozkwit zlotnictwa, zarówno kościelnego, jak i świec-
kiego. Koniec XVI i początek XVII w., do okresu
wojny trzydziestoletniej, to drugi, świetny okres
złotnictwa wrocławskiego. W drugiej połowie XVI
w. wzrosła też wyraźnie ilość złotników, osiągając
najwyższą liczbę nowych mistrzów — osiemnastu —
w dziesięcioleciu 1570—1580. Zestawienie porów-
nawcze ilości mistrzów w paru dziesięcioleciach
XVI w., według danych archiwalnych zebranych
przez E. Hintzego2 przedstawia się następująco:

w latach 1540—1550 9 nowych mistrzów

„ 1550-1560 11

„ 1560-1570 16

„ 1570-1580 18

W późniejszym okresie znów nastąpił powolny
spadek liczby nowych mistrzów. Zestawienie to
uzmysławia też, jak wycinkowo tylko znamy dzisiaj
wrocławskie złotnictwo i jak hipotetyczne muszą
być wszystkie ogólne sądy go dotyczące. Z wymie-
nionych np. przez Hintzego 37 mistrzów, rozpoczy-
nających swą działalność w 3 ćwierci wieku, znamy
tylko siedmiu. Wśród nich znalazł się i Paweł Nitsch.

2 E. llini/c, Die Goldschmiedearbetten Schlesiens, Breslau
1911.