DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.55688#0192
188
Piotr Juszkiewicz
w polskiej architekturze. Hansenowska idea gigan-
tycznych pasów osadniczych, biegnących z północy
na południe kraju, jest jednak opisywana i interpre-
towana niejako obok tego skondensowanego obra-
zu generalnej przebudowy Moskwy, skupiającego
w sobie, jak sądzę, jak w soczewce, komplikację no-
woczesności jako w istocie antropologicznej i poli-
tycznej rewolucji, której celem była zasadnicza prze-
budowa świata i przemiana człowieka, prowadzonej,
zwłaszcza w XX wieku, pod hasłami koniecznej
regeneracji wewnętrznej i zewnętrznej przestrzeni
człowieka. W takiej perspektywie znika mit nowo-
czesności, aktywny zwłaszcza w Polsce i całej Eu-
ropie centralnej i wschodniej, jako symbolu okcy-
dentalizacji oraz politycznego i moralnego oporu
przeciw totalitarnym reżimom. Historia, skupiona
w Generalnym planie przebudowy Moskwy, poka-
zuje, że trzeba w znacznie bardziej zniuansowany
sposób widzieć ideowy i polityczny profil nowo-
czesności i nie obsadzać jej w sposób bezwzględny
w roli „jasnej strony mocy”. Oto stalinowski reżim
forsuje nowoczesną i funkcjonalną reorganizację
miasta, amerykanizuje Moskwę nie tylko za pomo-
cą szerokich parkways, ale także monumentalnych
wysokościowców, a modernistyczni architekci i ar-
tyści włączają się w tryby propagandowej maszyny,
nie stając bynajmniej ani po stronie demokracji,
ani niezbyt zapewne istotnych z punktu widzenia
historycznego rozmachu, popełńmy anachronizm,
praw człowieka. Rację zatem trzeba przyznać tym
autorom, którzy modernizm artystyczny końca
XIX i początków XX wieku widzą jako wcieloną
w artystyczne działania jedną z postaci ideologii
regeneracyjnych, pokrewną rozmaitym postaciom
tej idei zarówno w obszarze ideologiczno-filozo-
ficznym - np. marksizmowi, jak ideologiczno-po-
litycznym - np. komunizmowi, faszyzmowi, czy
nazizmowi. Idea regeneracji w kontekście webe-
rowskiego „odczarowania świata” przez człowieka
nowoczesnego i przejęcia przezeń na swoje barki
odpowiedzialności za usensownienie i naprawienie
świata, czyniąc czas przyszły właściwym wymiarem
bycia, a przeszłość wpychając w otchłań potępienia,
stwarzała płaszczyznę porozumienia ideologów,
polityków i artystów chcących przywrócić zregene-
rowanej przestrzeni zdrowszego fizycznie, moralnie
i duchowo człowieka. Do kuszącej doniosłości tych
faustowskich projektów nie był w stanie zniechęcić
los żadnego Filemona ze swoją Baucis, nawet zwie-
lokrotniony miliony razy.
W skromnych ramach tego referatu spójrzmy
może właśnie na ten faustowski wymiar dwóch
nowoczesnych projektów urbanistycznych - Oska-
ra Hansena i Nikołaja Miliutina, akcentując skalę
i rodzaj zamierzonej za ich pomocą antropologicz-
nej pierekowki - a mianowicie projektu wpisanego
w nie życia.
W 1967 roku Oskar i Zofia Hansenowie za-
prezentowali w Warszawie założenia Linearnego
sytemu Ciągłego, tj. zestawu zasad konstruowania
gigantycznej, bo kilkunastomilionowej, urbani-
stycznej i architektonicznej struktury, biegnącej
szerokimi pasami z północy na południe Polski.
Główne założenie systemu polegało na odejściu od
centralnej kompozycji miast, czy raczej osadnictwa
w ogóle, z powodu narastającej ich niewydolności
w zaspokajaniu potrzeb mieszkańców zarówno
pod względem funkcjonalnym, jak zdrowotnym,
a także psychicznym i ideowym. Hansenowie wska-
zywali na kompozycję linearno-strefową jako for-
mułę pozwalającą rozwiązać dotkliwe sprzeczności
historycznych i współczesnych zespołów urbani-
stycznych - ciasnotę, drożyznę, niedostatek zieleni
i świeżego powietrza, uciążliwość przemieszczania
się wymuszoną koncentracją miejsc pracy i zaopa-
trzenia, ośrodków kultury i edukacji. Rozlokowa-
ny wzdłuż komunikacyjnej arterii układ strefowy,
o modularnym charakterze, dawał szansę na stwo-
rzenie egalitarnej przestrzeni gwarantującej łatwy
i powszechny dostęp do wszystkich elementów sys-
temu. Z jednej strony funkcjonalne mieszkania sy-
tuowały się w bezpośredniej bliskości miejsc pracy,
edukacji, usług i wypoczynku, z drugiej izolowane
były od negatywnych skutków takiej bliskości, tak
dokuczliwych w miastach centrycznych. Na doda-
tek racjonalizm linearno-strefowego układu po-
zwalał na chaos codziennego życia nałożyć siatkę
regulujących je zasad - normujących na przykład
niezbędny dla zdrowia fizyczny wysiłek (poprzez
odpowiednio wymierzoną długość pieszych cią-
gów), czy rodzaje międzyludzkich relacji (poprzez
programowanie wzajemnego stosunku prywatności
i kolektywności) - oraz uświadamiał fundamen-
talną regułę spoistości kolektywu - kooperację -
poprzez wzajemne splecenie stref obsługiwanych
i obsługujących. Racjonalizacja obejmowała także
aspekt ekonomiczny, bo projektanci przewidywali
zerowy bilans zatrudnienia, możliwy do urzeczy-
wistnienia dzięki zaplanowanej relacji funkcjonal-
nej i ekonomicznej poszczególnych stref - tj. liczby
Piotr Juszkiewicz
w polskiej architekturze. Hansenowska idea gigan-
tycznych pasów osadniczych, biegnących z północy
na południe kraju, jest jednak opisywana i interpre-
towana niejako obok tego skondensowanego obra-
zu generalnej przebudowy Moskwy, skupiającego
w sobie, jak sądzę, jak w soczewce, komplikację no-
woczesności jako w istocie antropologicznej i poli-
tycznej rewolucji, której celem była zasadnicza prze-
budowa świata i przemiana człowieka, prowadzonej,
zwłaszcza w XX wieku, pod hasłami koniecznej
regeneracji wewnętrznej i zewnętrznej przestrzeni
człowieka. W takiej perspektywie znika mit nowo-
czesności, aktywny zwłaszcza w Polsce i całej Eu-
ropie centralnej i wschodniej, jako symbolu okcy-
dentalizacji oraz politycznego i moralnego oporu
przeciw totalitarnym reżimom. Historia, skupiona
w Generalnym planie przebudowy Moskwy, poka-
zuje, że trzeba w znacznie bardziej zniuansowany
sposób widzieć ideowy i polityczny profil nowo-
czesności i nie obsadzać jej w sposób bezwzględny
w roli „jasnej strony mocy”. Oto stalinowski reżim
forsuje nowoczesną i funkcjonalną reorganizację
miasta, amerykanizuje Moskwę nie tylko za pomo-
cą szerokich parkways, ale także monumentalnych
wysokościowców, a modernistyczni architekci i ar-
tyści włączają się w tryby propagandowej maszyny,
nie stając bynajmniej ani po stronie demokracji,
ani niezbyt zapewne istotnych z punktu widzenia
historycznego rozmachu, popełńmy anachronizm,
praw człowieka. Rację zatem trzeba przyznać tym
autorom, którzy modernizm artystyczny końca
XIX i początków XX wieku widzą jako wcieloną
w artystyczne działania jedną z postaci ideologii
regeneracyjnych, pokrewną rozmaitym postaciom
tej idei zarówno w obszarze ideologiczno-filozo-
ficznym - np. marksizmowi, jak ideologiczno-po-
litycznym - np. komunizmowi, faszyzmowi, czy
nazizmowi. Idea regeneracji w kontekście webe-
rowskiego „odczarowania świata” przez człowieka
nowoczesnego i przejęcia przezeń na swoje barki
odpowiedzialności za usensownienie i naprawienie
świata, czyniąc czas przyszły właściwym wymiarem
bycia, a przeszłość wpychając w otchłań potępienia,
stwarzała płaszczyznę porozumienia ideologów,
polityków i artystów chcących przywrócić zregene-
rowanej przestrzeni zdrowszego fizycznie, moralnie
i duchowo człowieka. Do kuszącej doniosłości tych
faustowskich projektów nie był w stanie zniechęcić
los żadnego Filemona ze swoją Baucis, nawet zwie-
lokrotniony miliony razy.
W skromnych ramach tego referatu spójrzmy
może właśnie na ten faustowski wymiar dwóch
nowoczesnych projektów urbanistycznych - Oska-
ra Hansena i Nikołaja Miliutina, akcentując skalę
i rodzaj zamierzonej za ich pomocą antropologicz-
nej pierekowki - a mianowicie projektu wpisanego
w nie życia.
W 1967 roku Oskar i Zofia Hansenowie za-
prezentowali w Warszawie założenia Linearnego
sytemu Ciągłego, tj. zestawu zasad konstruowania
gigantycznej, bo kilkunastomilionowej, urbani-
stycznej i architektonicznej struktury, biegnącej
szerokimi pasami z północy na południe Polski.
Główne założenie systemu polegało na odejściu od
centralnej kompozycji miast, czy raczej osadnictwa
w ogóle, z powodu narastającej ich niewydolności
w zaspokajaniu potrzeb mieszkańców zarówno
pod względem funkcjonalnym, jak zdrowotnym,
a także psychicznym i ideowym. Hansenowie wska-
zywali na kompozycję linearno-strefową jako for-
mułę pozwalającą rozwiązać dotkliwe sprzeczności
historycznych i współczesnych zespołów urbani-
stycznych - ciasnotę, drożyznę, niedostatek zieleni
i świeżego powietrza, uciążliwość przemieszczania
się wymuszoną koncentracją miejsc pracy i zaopa-
trzenia, ośrodków kultury i edukacji. Rozlokowa-
ny wzdłuż komunikacyjnej arterii układ strefowy,
o modularnym charakterze, dawał szansę na stwo-
rzenie egalitarnej przestrzeni gwarantującej łatwy
i powszechny dostęp do wszystkich elementów sys-
temu. Z jednej strony funkcjonalne mieszkania sy-
tuowały się w bezpośredniej bliskości miejsc pracy,
edukacji, usług i wypoczynku, z drugiej izolowane
były od negatywnych skutków takiej bliskości, tak
dokuczliwych w miastach centrycznych. Na doda-
tek racjonalizm linearno-strefowego układu po-
zwalał na chaos codziennego życia nałożyć siatkę
regulujących je zasad - normujących na przykład
niezbędny dla zdrowia fizyczny wysiłek (poprzez
odpowiednio wymierzoną długość pieszych cią-
gów), czy rodzaje międzyludzkich relacji (poprzez
programowanie wzajemnego stosunku prywatności
i kolektywności) - oraz uświadamiał fundamen-
talną regułę spoistości kolektywu - kooperację -
poprzez wzajemne splecenie stref obsługiwanych
i obsługujących. Racjonalizacja obejmowała także
aspekt ekonomiczny, bo projektanci przewidywali
zerowy bilans zatrudnienia, możliwy do urzeczy-
wistnienia dzięki zaplanowanej relacji funkcjonal-
nej i ekonomicznej poszczególnych stref - tj. liczby