Malinowski, Jerzy [Bearb.]: Polska - Rosija, sztuka i historia: sztuka polska, sztuka rosyjska i polsko-rosyjskie kontakty artystyczne XX - XXI wieku (Sztuka Europy Wschodniej / The Art of Eastern Europe, Warszawa: Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata [u.a.], 2014)

410

Jan Wiktor Sienkiewicz


II.1.
Józef Czapski - po lewej
i Zygmunt Turkiewicz - po
prawej, 1944, archiwum autora

ku ukazania panoramy zjawisk związanych ze sztuką
polską powstałą w okresie drugiej wojny światowej
poczyniła przeszło trzydzieści pięć lat temu Jani-
na Jaworska w publikacji Polska sztuka walcząca
1939-1945. Jednak jednostronicowy podrozdział
pt. „Środkowy i Bliski Wschód. Afryka” jest jedy-
nie wstępnym zasygnalizowaniem interesującego
nas zjawiska.3
Wciąż nie znamy pełnej listy artystów wypro-
wadzonych i uratowanych przez generała Włady-
sława Andersa z lagrów sowieckich. A wielu z nich,
jak gen. Czesław Jarnuszkiewicz, autor projektu
orzełka legionowego, symbolu Legionów Polskich
1914-1918, pozostaje nierozpoznanych jako ar-
tyści. Dotychczasowe ustalenia wydobywają kil-
kadziesiąt nazwisk polskich malarzy, rysowników,
grafików. Są to: Bolesław Вааке, Zofia Bobrowska,
Alicja Drwęska, Stefan Felsztyński, Mary Litauer-
-Schneider, Antoni Markowski, Zofia Romerowa,
Siedlanowski, Jadwiga Gondek, Danuta Guszczyk,
Anna Herse, Teresa Heydel, Władysław Jakowlew,
Zbigniew Jaszczołt, Zbigniew Jewasiński, Maryla
Karolewska, Zbigniew Kesler, Zbigniew Lewicki,
Barbara Pakosz, Maria Pukowska, Michał Solanik,
Barbara Stankiewicz, Genowefa Staroń, Olgierd
Stepan, Barbara Terlikiewicz (Terlikowska?), Hele-
na Waszczuk, Jadwiga Wieczerzyńska, Małgorzata
Wróblewska, Maria Zeman, Maria Chmurzyna,
Irena Gołębiowska-Teska (Tesco), Gertruda Ko-
ściałkowska, Piotr Pawluczuk, Zbigniew Kasiń-
ski, Zygmunta Mazur (Sigililla). Tylko twórczość
nielicznych z nich, na obecnym etapie badań, jest

3 Jaworska (1985).

rozpoznana. Skomplikowana wojenna geografia
przemieszczeń, ograniczone możliwości realizowa-
nia się jako twórca (brak - co zrozumiale - stałych
pracowni i pełnego dostępu do materiałów malar-
skich) nie zawsze pozwalały na malowanie w tech-
nice olejnej, czy też tworzenie realizacji rzeźbiar-
skich większych gabarytowo. Stąd też, większość
zachowanych i znanych autorowi tekstu prac sta-
nowią szkice, rysunki, akwarele, drobne wytwory
rzemiosła artystycznego oraz nieliczne zachowane
prace olejne, gwasze i tempery.
Żołnierska twórczość plastyczna, po wyjściu Ar-
mii Polskiej ze Związku Sowieckiego, w warunkach
niefrontowych wyrażała się na dwóch poziomach:
1. użytkowym - artyści realizowali przede wszyst-
kim zlecenia i zamówienia dowództwa 2 Korpusu
na oprawę plastyczną wszelkich okolicznościowych
uroczystości oraz dekoracje świetlic i kaplic w miej-
scach postojów;4 2. na poziomie nieskrępowanej
zleceniami indywidualnej twórczości.
Józef Jarema, który po wybuchu wojny, poprzez
Rumunię i Palestynę trafił do Egiptu, w ramach
działalności kulturalnej Armii Polskiej na Środ-
kowym Wschodzie, już we wrześniu 1941 r. poka-
zał swoje prace w LAtelier w Aleksandrii. W tym
samym czasie swoje studia i rysunki prezentował
w Jerozolimie Edward Matuszczak. Dwa miesiące
później, w listopadzie 1941 r., już wspólnie - obaj
artyści pokazali swoje obrazy w salach kairskiego

4 Twórczość ta wymaga jeszcze szczegółowych badań. Ich
bazą jest dokumentacja fotograficzna z realizacji m.in. polo-
wych ołtarzy, dekoracji świetlic, okolicznościowych spotkań,
wizyt dostojników kościelnych oraz wysokiej rangi wojsko-
wych.