DOI Artikel:
Kowalczyk, Jerzy: Kierunki w późnobarokowej architekturze sakralnej na Wołyniu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22258#0010
8
Jerzy Kowalczyk
W XVIII wieku magnaci ufundowali co najmniej 25 nowych klasztorów
dla zakonników różnych reguł, wszystkie murowane, z wyjątkiem drewnianego
kościoła i klasztoru Trynitarzy w Szumbarze, gdzie był tylko dom misyjny8.
Oprócz zasiedziałych na tym terenie Dominikanów i Bernardynów, przybyły
nowe zakony zreformowanej reguły franciszkańskiej, a więc: Kapucyni i Re-
formaci. Z nowych, na uwagę zasługują też kościoły klasztorne Misjonarzy,
Pijarów i Trynitarzy (tych ostatnich aż 4 świątynie). W sumie, na terenie całego
Wołynia wzniesiono w badanym okresie ok. 40 kościołów parafialnych i 28
klasztornych, a więc razem ok. 70. Do tej liczby należałoby dodać kaplice
dworskie, np. we Worotniowie9 i w Ołyce na zamku Radziwiłłów, usytuowaną
tradycyjnie nad bramą10.
Po 1795 r. sytuacja polityczno-narodowa przyczyniła się do radykalnych
zmian. W czasie III rozbioru Rzeczypospolitej, Wołyń niemal w całości znalazł
się pod zaborem rosyjskim. Wcześniej, już w czasie I rozbioru, Austria
zagarnęła powiat zbaraski. Rusyfikacja prowadzona przez władze carskie
z całą brutalnością w XIX w. spowodowała zniszczenie ponad 50% stanu
murowanej architektury kościołów katolickich. W ramach represji po po-
wstaniu listopadowym i styczniowym zamknięto wszystkie 64 klasztory,
a nawet 13 kościołów parafialnych. Kościoły te poddano przebudowie na
cerkwie prawosławne,lub je burzono. Najlepszym tego dowodem są klasztory
w Łucku, gdzie w XIX w. rozebrano kościoły: Dominikanów, Trynitarzy,
Brygidek, Sióstr Miłosierdzia oraz przebudowano na cerkiew kościół Bernar-
dynów11. Dalsze zniszczenia świątyń na Wołyniu nastąpiły w czasie II wojny
światowej i po niej, za rządów komunistycznych, kierujących się państwowym
ateizmem. Spośród kościołów późnobarokowych zburzono m. in. świątynie
Kapucynów w Uściługu, Jezuitów w Porycku, Karmelitów w Wiśniowcu oraz
Pijarów w Lubieszowie12. Z kościołów drewnianych ocalał zaledwie jeden —
w Wiszenkach i to w stanie ruiny13. Dla nauki i pamięci historycznej zostały
uratowane niektóre z nieistniejących świątyń dzięki ikonografii (np. rysunkom
Napoleona Ordy) i starym fotografiom sprzed rozbiórki.
Jeśli chodzi o w. XVIII należy stwierdzić, że fundatorami świątyń byli —
zgodnie z prawem i obowiązkami — właściciele miasteczek i wsi. Wznosili oni
swoim sumptem zarówno kościoły łacińskie, jak też cerkwie, niekiedy równie
okazałe jak np. w Tajkurach, fundacji Pepłowskich14. Najpotężniejszymi
fundatorami na Wołyniu byli dwaj bracia — ostatni z rodu Wiśniowieckich:
Janusz Antoni (zm. 1741) i Michał Serwacy (zm. 1744). Książę Janusz Antoni
Wiśniowiecki, kasztelan krakowski, ufundował kościół i kolegium Jezuitów
w Krzemieńcu, odbudował kościół w Jampolu, przyczynił się do fundacji
Pijarów w Lubieszowie i Dąbrowicy, uczynił zapis na kościół Dominikanów
Obserwantów w Czartorysku15. Książę Michał Serwacy Wiśniowiecki — het-
man wielki litewski, współdziałał ze swoim bratem Januszem przy fundacji
jezuickiej w Krzemieńcu, Lubieszowie i Dąbrowicy, a sam wzniósł kościół
Karmelitów w Wiśniowcu. Książę Michał Serwacy — wg relacji ks. Pawła
Jerzy Kowalczyk
W XVIII wieku magnaci ufundowali co najmniej 25 nowych klasztorów
dla zakonników różnych reguł, wszystkie murowane, z wyjątkiem drewnianego
kościoła i klasztoru Trynitarzy w Szumbarze, gdzie był tylko dom misyjny8.
Oprócz zasiedziałych na tym terenie Dominikanów i Bernardynów, przybyły
nowe zakony zreformowanej reguły franciszkańskiej, a więc: Kapucyni i Re-
formaci. Z nowych, na uwagę zasługują też kościoły klasztorne Misjonarzy,
Pijarów i Trynitarzy (tych ostatnich aż 4 świątynie). W sumie, na terenie całego
Wołynia wzniesiono w badanym okresie ok. 40 kościołów parafialnych i 28
klasztornych, a więc razem ok. 70. Do tej liczby należałoby dodać kaplice
dworskie, np. we Worotniowie9 i w Ołyce na zamku Radziwiłłów, usytuowaną
tradycyjnie nad bramą10.
Po 1795 r. sytuacja polityczno-narodowa przyczyniła się do radykalnych
zmian. W czasie III rozbioru Rzeczypospolitej, Wołyń niemal w całości znalazł
się pod zaborem rosyjskim. Wcześniej, już w czasie I rozbioru, Austria
zagarnęła powiat zbaraski. Rusyfikacja prowadzona przez władze carskie
z całą brutalnością w XIX w. spowodowała zniszczenie ponad 50% stanu
murowanej architektury kościołów katolickich. W ramach represji po po-
wstaniu listopadowym i styczniowym zamknięto wszystkie 64 klasztory,
a nawet 13 kościołów parafialnych. Kościoły te poddano przebudowie na
cerkwie prawosławne,lub je burzono. Najlepszym tego dowodem są klasztory
w Łucku, gdzie w XIX w. rozebrano kościoły: Dominikanów, Trynitarzy,
Brygidek, Sióstr Miłosierdzia oraz przebudowano na cerkiew kościół Bernar-
dynów11. Dalsze zniszczenia świątyń na Wołyniu nastąpiły w czasie II wojny
światowej i po niej, za rządów komunistycznych, kierujących się państwowym
ateizmem. Spośród kościołów późnobarokowych zburzono m. in. świątynie
Kapucynów w Uściługu, Jezuitów w Porycku, Karmelitów w Wiśniowcu oraz
Pijarów w Lubieszowie12. Z kościołów drewnianych ocalał zaledwie jeden —
w Wiszenkach i to w stanie ruiny13. Dla nauki i pamięci historycznej zostały
uratowane niektóre z nieistniejących świątyń dzięki ikonografii (np. rysunkom
Napoleona Ordy) i starym fotografiom sprzed rozbiórki.
Jeśli chodzi o w. XVIII należy stwierdzić, że fundatorami świątyń byli —
zgodnie z prawem i obowiązkami — właściciele miasteczek i wsi. Wznosili oni
swoim sumptem zarówno kościoły łacińskie, jak też cerkwie, niekiedy równie
okazałe jak np. w Tajkurach, fundacji Pepłowskich14. Najpotężniejszymi
fundatorami na Wołyniu byli dwaj bracia — ostatni z rodu Wiśniowieckich:
Janusz Antoni (zm. 1741) i Michał Serwacy (zm. 1744). Książę Janusz Antoni
Wiśniowiecki, kasztelan krakowski, ufundował kościół i kolegium Jezuitów
w Krzemieńcu, odbudował kościół w Jampolu, przyczynił się do fundacji
Pijarów w Lubieszowie i Dąbrowicy, uczynił zapis na kościół Dominikanów
Obserwantów w Czartorysku15. Książę Michał Serwacy Wiśniowiecki — het-
man wielki litewski, współdziałał ze swoim bratem Januszem przy fundacji
jezuickiej w Krzemieńcu, Lubieszowie i Dąbrowicy, a sam wzniósł kościół
Karmelitów w Wiśniowcu. Książę Michał Serwacy — wg relacji ks. Pawła