DOI Artikel:
Paszenda, Jerzy: Stan badań nad architekturą jezuicką na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22259#0059
Jerzy Paszenda SJ
Kraków
STAN BADAŃ NAD ARCHITEKTURĄ JEZUICKĄ
NA ZIEMIACH WSCHODNICH RZECZYPOSPOLITEJ
Trzeba zacząć od pytania, czy w ogóle jest sens badać osobno architek-
turę jezuicką. Im dłużej się tym zajmuję, tym mniej uważam to za celowe.
Architektura ta nie stanowi bowiem jakiejś odrębnej grupy i szukając analogii,
powiązań, wzorów i naśladownictw — nie można ograniczać się do samych
budowli jezuickich, gdyż mogłoby to doprowadzić do błędnych wniosków.
Zresztą trafiają się tu obiekty nie mające analogii wśród budowli jezuickich;
ich genezy trzeba szukać gdzie indziej (np. kościoły jezuickie w Chojnicach,
Gdańsku i Włodzimierzu Wołyńskim).
Ale te badania porównawcze winny być poprzedzone ustaleniem chrono-
logii budowy, warunkującej poprawność dalszych wniosków. I ten wstępny
etap badań można i należy wykonywać osobno dla obiektów jezuickich ze
względu na osobne archiwa. Jezuici mieli trójstopniową organizację archiwów.
Były archiwa miejscowe w każdym domu zakonnym, archiwa prowincji oraz
centralne archiwum w Rzymie. Do Rzymu wysyłano zwykle co trzy lata
określone rodzaje materiałów: historie kolegiów, katalogi personalne, nekro-
logi, dokumenty fundacyjne. Inne materiały, jak diariusze poszczególnych
domów, księgi rachunkowe i gospodarcze, sprawozdania ustępujących przeło-
żonych, kontrakty z rzemieślnikami, inwentarze ruchomości itp. pozostawały
w archiwach domów, w których powstały. Po kasacie zakonu archiwa domowe
i prowincjonalne zostały rozproszone lub zniszczone. Akta wywiezione przez
władze zaborcze leżą teraz w archiwach Moskwy, Petersburga czy Wiednia.
Ocalałe drobne szczątki przechowywane są w różnych zbiorach polskich.
Natomiast Centralne Archiwum Jezuitów w Rzymie zachowało się
niemal w całości i musi stanowić podstawę badań nad działalnością jezuitów.
Było ono przez długi czas niedostępne dla badaczy z zewnątrz. Obecnie
ważniejsze materiały dotyczące Polski są zmikrofilmowane i dostępne w biblio-
tece jezuitów w Krakowie. Korzystanie z nich wymaga pewnej znajomości
organizacji, zwyczajów i terminologii jezuitów1.
Kraków
STAN BADAŃ NAD ARCHITEKTURĄ JEZUICKĄ
NA ZIEMIACH WSCHODNICH RZECZYPOSPOLITEJ
Trzeba zacząć od pytania, czy w ogóle jest sens badać osobno architek-
turę jezuicką. Im dłużej się tym zajmuję, tym mniej uważam to za celowe.
Architektura ta nie stanowi bowiem jakiejś odrębnej grupy i szukając analogii,
powiązań, wzorów i naśladownictw — nie można ograniczać się do samych
budowli jezuickich, gdyż mogłoby to doprowadzić do błędnych wniosków.
Zresztą trafiają się tu obiekty nie mające analogii wśród budowli jezuickich;
ich genezy trzeba szukać gdzie indziej (np. kościoły jezuickie w Chojnicach,
Gdańsku i Włodzimierzu Wołyńskim).
Ale te badania porównawcze winny być poprzedzone ustaleniem chrono-
logii budowy, warunkującej poprawność dalszych wniosków. I ten wstępny
etap badań można i należy wykonywać osobno dla obiektów jezuickich ze
względu na osobne archiwa. Jezuici mieli trójstopniową organizację archiwów.
Były archiwa miejscowe w każdym domu zakonnym, archiwa prowincji oraz
centralne archiwum w Rzymie. Do Rzymu wysyłano zwykle co trzy lata
określone rodzaje materiałów: historie kolegiów, katalogi personalne, nekro-
logi, dokumenty fundacyjne. Inne materiały, jak diariusze poszczególnych
domów, księgi rachunkowe i gospodarcze, sprawozdania ustępujących przeło-
żonych, kontrakty z rzemieślnikami, inwentarze ruchomości itp. pozostawały
w archiwach domów, w których powstały. Po kasacie zakonu archiwa domowe
i prowincjonalne zostały rozproszone lub zniszczone. Akta wywiezione przez
władze zaborcze leżą teraz w archiwach Moskwy, Petersburga czy Wiednia.
Ocalałe drobne szczątki przechowywane są w różnych zbiorach polskich.
Natomiast Centralne Archiwum Jezuitów w Rzymie zachowało się
niemal w całości i musi stanowić podstawę badań nad działalnością jezuitów.
Było ono przez długi czas niedostępne dla badaczy z zewnątrz. Obecnie
ważniejsze materiały dotyczące Polski są zmikrofilmowane i dostępne w biblio-
tece jezuitów w Krakowie. Korzystanie z nich wymaga pewnej znajomości
organizacji, zwyczajów i terminologii jezuitów1.