DOI Artikel:
Chrząszczewski, Jacek: Kościoły ormiańskie na Podolu: architektura i wyposażenie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22260#0074
70
Jacek Chrząszczewski
Kościół Św. Mikołaja. Jego fundatorem był bogaty ormiański kupiec
o kipczacko brzmiącym nazwisku: Sinan syn Chutłubeja (z tur. kutlu — szczęś-
liwy, bej — szlachcic). Znana jest treść aktu fundacyjnego (il. 1), który
w obecności świadków został spisany 25 marca 847 r. ery ormiańskiej [=1398
n.e.] przez kapłana Filipposa, z polecenia donatora. W dokumencie tym,
wystawionym „przed Bogiem [...] dla siedziby Oświeciciela" (czyli dla katolikosa
w Sis) oraz dla biskupa całej Rusi i Wołoszczyzny Jana, Sinan informował
o wypełnieniu obietnicy związanej z budową świątyni i jednocześnie zastrzegał,
że nikomu nie wolno sprawować nad nią kontroli. Każdy, kto naruszyłby ten
zakaz i chciał narzucić swą władzę nad świątynią, odpokutuje przed sądem
duchownym i świeckim, ściągnie na siebie klątwy Boga, apostołów i patriar-
chów. Z dochodów świątyni mógł czerpać korzyść jedynie pozostający przy niej
kapłan obrządku gregoriańskiego, ale i on nie mógł narzucić tu swego
panowania6. Ufundowanemu przez siebie kościołowi Sinan podarował również
mszał napisany w r. 1349 po ormiańsku „tatarskimi literami" przez kapłana
imieniem Stefan w mieście Surchat na Krymie7.
Świątynię stopniowo rozbudowywano, a stara kronika kościelna od-
notowywała nazwiska hojnych ofiarodawców: niejaki Ghyrym-bej wzniósł na
kościele kopułę i ustawił na niej pozłacany krzyż, Chaczig powiększył i prze-
sklepił żamaturf, Joł-bej zbudował „wielką drewnianą celę", a wójt Mikulka
kazał przesklepić awandatun9 kościoła Św. Mikołaja10. Z czasem świątynia
Sinana stała się zbyt ciasna dla wzrastającej liczebnie gminy. Jak podaje kilku
autorów11, w r. 1495 Ormianie wznieśli ze składek nowy murowany kościół,
w którym przechowywali listy i przywileje królewskie, a także insygnia swojej
wspólnoty — pieczęć i chorągiew12. Jednak w kronice kościelnej odnotowano
0 wiele późniejszą datę rozbudowy świątyni: dnia 1 IX 1566 szlachetny pan
Hrihor syn Zadiga, „zapaliwszy się do zbożnego czynu", namawiany przez
wielu, kontynuując dzieło „dzielnych mężów Sinana i Chutłubeja" [.sic!],
„położył fundamenty" nowego kościoła Św. Mikołaja, który wraz z żoną Azizko
wspaniale „powiększyli i ozdobili"13.
W r. 1577 „zbudowano tę świątynię po raz trzeci wraz z salami zewnętrz-
nymi i żamatunem" według wskazówek erespochana14 Michny syna Donusza,
a przy finansowym wsparciu hodży15 Andrzeja z Kaffy16 i wardapeta11 Grzegorza
zWaragu. Ok. 1601 r. rada prowizorów podjęła decyzję o wykupie trzech domów
w pobliżu świątyni w celu jej dalszej rozbudowy. Powiększono wtedy kruchtę
1 zewnętrzne galerie. Natomiast w r. 1602 Michno wzniósł wokół kościoła wysoki
kamienny mur, który kazał pobielić i nakryć „glinianymi naczyniami" [dachów-
ką?]18. Mimo częstych pożarów ten „trzeci" kościół Św. Mikołaja przetrwał aż
do tureckiego szturmu na miasto w r. 1672 i popadł w ruinę dopiero w czasie
okupacji Kamieńca19.
Wymienione wyżej informacje na temat budowy kościoła Św. Mikołaja
oraz zachowane siedemnastowieczne ryciny20 (il. 2) pozwalają nam pokusić
się o jego rekonstrukcję. Była to zapewne budowla na planie podłużnym,
Jacek Chrząszczewski
Kościół Św. Mikołaja. Jego fundatorem był bogaty ormiański kupiec
o kipczacko brzmiącym nazwisku: Sinan syn Chutłubeja (z tur. kutlu — szczęś-
liwy, bej — szlachcic). Znana jest treść aktu fundacyjnego (il. 1), który
w obecności świadków został spisany 25 marca 847 r. ery ormiańskiej [=1398
n.e.] przez kapłana Filipposa, z polecenia donatora. W dokumencie tym,
wystawionym „przed Bogiem [...] dla siedziby Oświeciciela" (czyli dla katolikosa
w Sis) oraz dla biskupa całej Rusi i Wołoszczyzny Jana, Sinan informował
o wypełnieniu obietnicy związanej z budową świątyni i jednocześnie zastrzegał,
że nikomu nie wolno sprawować nad nią kontroli. Każdy, kto naruszyłby ten
zakaz i chciał narzucić swą władzę nad świątynią, odpokutuje przed sądem
duchownym i świeckim, ściągnie na siebie klątwy Boga, apostołów i patriar-
chów. Z dochodów świątyni mógł czerpać korzyść jedynie pozostający przy niej
kapłan obrządku gregoriańskiego, ale i on nie mógł narzucić tu swego
panowania6. Ufundowanemu przez siebie kościołowi Sinan podarował również
mszał napisany w r. 1349 po ormiańsku „tatarskimi literami" przez kapłana
imieniem Stefan w mieście Surchat na Krymie7.
Świątynię stopniowo rozbudowywano, a stara kronika kościelna od-
notowywała nazwiska hojnych ofiarodawców: niejaki Ghyrym-bej wzniósł na
kościele kopułę i ustawił na niej pozłacany krzyż, Chaczig powiększył i prze-
sklepił żamaturf, Joł-bej zbudował „wielką drewnianą celę", a wójt Mikulka
kazał przesklepić awandatun9 kościoła Św. Mikołaja10. Z czasem świątynia
Sinana stała się zbyt ciasna dla wzrastającej liczebnie gminy. Jak podaje kilku
autorów11, w r. 1495 Ormianie wznieśli ze składek nowy murowany kościół,
w którym przechowywali listy i przywileje królewskie, a także insygnia swojej
wspólnoty — pieczęć i chorągiew12. Jednak w kronice kościelnej odnotowano
0 wiele późniejszą datę rozbudowy świątyni: dnia 1 IX 1566 szlachetny pan
Hrihor syn Zadiga, „zapaliwszy się do zbożnego czynu", namawiany przez
wielu, kontynuując dzieło „dzielnych mężów Sinana i Chutłubeja" [.sic!],
„położył fundamenty" nowego kościoła Św. Mikołaja, który wraz z żoną Azizko
wspaniale „powiększyli i ozdobili"13.
W r. 1577 „zbudowano tę świątynię po raz trzeci wraz z salami zewnętrz-
nymi i żamatunem" według wskazówek erespochana14 Michny syna Donusza,
a przy finansowym wsparciu hodży15 Andrzeja z Kaffy16 i wardapeta11 Grzegorza
zWaragu. Ok. 1601 r. rada prowizorów podjęła decyzję o wykupie trzech domów
w pobliżu świątyni w celu jej dalszej rozbudowy. Powiększono wtedy kruchtę
1 zewnętrzne galerie. Natomiast w r. 1602 Michno wzniósł wokół kościoła wysoki
kamienny mur, który kazał pobielić i nakryć „glinianymi naczyniami" [dachów-
ką?]18. Mimo częstych pożarów ten „trzeci" kościół Św. Mikołaja przetrwał aż
do tureckiego szturmu na miasto w r. 1672 i popadł w ruinę dopiero w czasie
okupacji Kamieńca19.
Wymienione wyżej informacje na temat budowy kościoła Św. Mikołaja
oraz zachowane siedemnastowieczne ryciny20 (il. 2) pozwalają nam pokusić
się o jego rekonstrukcję. Była to zapewne budowla na planie podłużnym,