DOI Artikel:
Jurczenko, Serhij: Jednonawowe kościoły na Podolu z końca XVI i pierwszej połowy XVII w.
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22260#0112
108
Serhij Jurczenko
z jednej strony kaplicę krytą gontem, w której odprawiane były nabożeństwa
przy ołtarzu przenośnym15.
Po opuszczeniu Podola przez Turków kościół został ponownie konse-
krowany w r. 1717 przez biskupa Stefana Rupniewskiego16. Według opisu z r.
1741 budowla „chociaż niewielkich rozmiarów, ale w dobrych proporcjach,
murowana z cegły" posiadała dwie kaplice (il. 1A). Pierwsza z nich to kaplica
bracka, ze specjalnym pomieszczeniem dla brackiego skarbca, do którego
wejście umieszczono za ołtarzem Matki Boskiej. Powstała ona, jak się domyś-
lamy, jeszcze w XVII w. i jest identyczna z kaplicą wspomnianą w r. 1665. Była
sporych rozmiarów i znajdowała się zapewne od strony północnej kościoła.
Druga kaplica, od południa, mniejsza od poprzedniej, prawdopodobnie po-
wstała na krótko przez r. 1741, skoro nie było w niej jeszcze podłogi, a ołtarz nie
był pomalowany. Zakrystia obok prezbiterium miała murowane sklepienie17.
Kościół był remontowany w г. 184018. Uległ on rozbiórce w dziesięcioleciu
poprzedzającym II wojnę światową.
Na podstawie schematycznego rzutu z r. 1930 (pomiar P. Żółtowski,
przerys S. Taranuszenko)19 oraz fotografii (il. 2) można stwierdzić, że kościół
w Satanowie miał prezbiterium dwuprzęsłowe, od wschodu zamknięte trzema
bokami ośmioboku, co pozwala go łączyć z wcześniejszymi zabytkami gotyc-
kimi, np. z katedrą łacińską we Lwowie. Sklepienie apsydy wydzielono żebrem,
tworząc w ten sposób osobne pole, co jest rozwiązaniem niespotykanym w XIV
i XV w. (il. 4). Od zewnątrz ściany prezbiterium były opięte przyporami. Okna
miały wykrój ostrołukowy (il. 3).
Trudno jednoznacznie określić pierwotną długość nawy: na rysunku
składa się ona z dwóch części — dłuższej wschodniej i krótszej, zachodniej.
Rozdziela je ściana, której grubość odpowiada grubości murów zewnętrznych.
Jeżeli przyjąć, że zachodnią część dobudowano później, to pierwotna nawa
miałaby kształt zbliżony do kwadratu. Jeżeli natomiast ściana dzieląca obydwie
części nawy jest wtórna, to stosunek szerokości i długości nawy na planie
wyniesie 2:3. Obydwa rozwiązania występują w architekturze w. XVI, ale biorąc
pod uwagę zapis z r. 1844, że w świątyni znajduje się „sufit kamienny o trzech
arkadach"20, bardziej prawdopodobna zdaje się być druga możliwość: trzy
przęsła sklepienia po prostu nie mogłyby się zmieścić w nawie o rzucie zbliżonym
do kwadratu. Należy podkreślić niewielką grubość ścian nawy, którą na
podstawie skali rysunku można określić na ok. 1 m, co jest charakterystyczne dla
niewielkich kościołów z końca XV—pocz. XVI w. (Felsztyn, Nowe Miasto),
a rzadko występuje w obiektach z końca w. XVI.
Niemal współczesny kościołowi Satanowskiemu jest kościół p.w. Św.
Floriana w Szarogrodzie. Z zakończeniem jego budowy zbiega się zapis
fundacyjny, dokonany przed konsekracją 3 XI 1596 przez kanclerza i hetmana
wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, „aby kościół św. Floriana w mieście
Szarogrodzie nowo zbudowany był poświęcony, za czym chwała i służba Boża
aby się działa"21. Zapis ten został potwierdzony w r. 1614 przez Tomasza
Serhij Jurczenko
z jednej strony kaplicę krytą gontem, w której odprawiane były nabożeństwa
przy ołtarzu przenośnym15.
Po opuszczeniu Podola przez Turków kościół został ponownie konse-
krowany w r. 1717 przez biskupa Stefana Rupniewskiego16. Według opisu z r.
1741 budowla „chociaż niewielkich rozmiarów, ale w dobrych proporcjach,
murowana z cegły" posiadała dwie kaplice (il. 1A). Pierwsza z nich to kaplica
bracka, ze specjalnym pomieszczeniem dla brackiego skarbca, do którego
wejście umieszczono za ołtarzem Matki Boskiej. Powstała ona, jak się domyś-
lamy, jeszcze w XVII w. i jest identyczna z kaplicą wspomnianą w r. 1665. Była
sporych rozmiarów i znajdowała się zapewne od strony północnej kościoła.
Druga kaplica, od południa, mniejsza od poprzedniej, prawdopodobnie po-
wstała na krótko przez r. 1741, skoro nie było w niej jeszcze podłogi, a ołtarz nie
był pomalowany. Zakrystia obok prezbiterium miała murowane sklepienie17.
Kościół był remontowany w г. 184018. Uległ on rozbiórce w dziesięcioleciu
poprzedzającym II wojnę światową.
Na podstawie schematycznego rzutu z r. 1930 (pomiar P. Żółtowski,
przerys S. Taranuszenko)19 oraz fotografii (il. 2) można stwierdzić, że kościół
w Satanowie miał prezbiterium dwuprzęsłowe, od wschodu zamknięte trzema
bokami ośmioboku, co pozwala go łączyć z wcześniejszymi zabytkami gotyc-
kimi, np. z katedrą łacińską we Lwowie. Sklepienie apsydy wydzielono żebrem,
tworząc w ten sposób osobne pole, co jest rozwiązaniem niespotykanym w XIV
i XV w. (il. 4). Od zewnątrz ściany prezbiterium były opięte przyporami. Okna
miały wykrój ostrołukowy (il. 3).
Trudno jednoznacznie określić pierwotną długość nawy: na rysunku
składa się ona z dwóch części — dłuższej wschodniej i krótszej, zachodniej.
Rozdziela je ściana, której grubość odpowiada grubości murów zewnętrznych.
Jeżeli przyjąć, że zachodnią część dobudowano później, to pierwotna nawa
miałaby kształt zbliżony do kwadratu. Jeżeli natomiast ściana dzieląca obydwie
części nawy jest wtórna, to stosunek szerokości i długości nawy na planie
wyniesie 2:3. Obydwa rozwiązania występują w architekturze w. XVI, ale biorąc
pod uwagę zapis z r. 1844, że w świątyni znajduje się „sufit kamienny o trzech
arkadach"20, bardziej prawdopodobna zdaje się być druga możliwość: trzy
przęsła sklepienia po prostu nie mogłyby się zmieścić w nawie o rzucie zbliżonym
do kwadratu. Należy podkreślić niewielką grubość ścian nawy, którą na
podstawie skali rysunku można określić na ok. 1 m, co jest charakterystyczne dla
niewielkich kościołów z końca XV—pocz. XVI w. (Felsztyn, Nowe Miasto),
a rzadko występuje w obiektach z końca w. XVI.
Niemal współczesny kościołowi Satanowskiemu jest kościół p.w. Św.
Floriana w Szarogrodzie. Z zakończeniem jego budowy zbiega się zapis
fundacyjny, dokonany przed konsekracją 3 XI 1596 przez kanclerza i hetmana
wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, „aby kościół św. Floriana w mieście
Szarogrodzie nowo zbudowany był poświęcony, za czym chwała i służba Boża
aby się działa"21. Zapis ten został potwierdzony w r. 1614 przez Tomasza