DOI Artikel:
Krasny, Piotr: Katedra unicka w Chełmie: o problemach badań nad architekturą sakralną Kościoła greckokatolickiego w XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22260#0210
206
Piotr Krasny
Rezler. Uzasadnienia dla tej propozycji szukały w analizie form świątyni:
„aczkolwiek wzniesiona na tradycyjnym planie trzynawowym z kopułą w krzy-
żu, posiada ona wiele cech wspólnych z architekturą trzech omawianych wyżej
kościołów [tzn. świątyń z „grupy rezlerowskiej"], szczególnie jeśli chodzi
o traktowanie przestrzeni i gradację brył, malarskie kształtowanie ścian we-
wnętrznych i zewnętrznych oraz monumentalną dwuwieżową fasadę"6. W tych
okrągłych zdaniach nie ma niestety zbyt wielu konkretów. Zaprezentowana
analiza nie ujawnia bowiem w architekturze katedry indywidualnych rozwiązań,
pozwalających na przekonujące wnioski atrybucyjne.
Danuta Miszczak natrafiła na wzmiankę o pobycie Fontany w Chełmie
w r.1749, odnosząc ją jednoznacznie do prac przy katedrze unickiej7. Atrybucję
cerkwi owemu architektowi uznała za pewnik, toteż nie starała się wskazać w tej
budowli elementów charakterystycznych dla jego stylu. Trzeba zaś pamiętać, że
w r. 1749 prowadzono w Chełmie kilka „fabryk" sakralnych. Jedną z nich była
budowa kościoła Reformatów, realizowana z całą pewnością na podstawie
planów Fontany8.
Widzimy zatem, że badacze piszący o katedrze chełmskiej uchylali się od
szczegółowej analizy jej form architektonicznych. Przyczyny takiej postawy są
dość oczywiste. Cerkiew ta została poddana kilku przebudowom. Po pożarze
w r. 1802 „poszerzono" katedrę i starano się nadać jej zewnętrznym elewacjom
formy neoklasyczne (prace prowadzono w r. 1809 i w latach 1827—39)9. Po
zamianie świątyni na sobór prawosławny przybrano ją w latach 1874—78
w nowy kostium stylowy w duchu rosyjsko-cerkiewnym (ił. 3)10. Po r. 1931
architekt Konrad Szretter próbował przywrócić pierwotny stan świątyni". Owa
rekonstrukcja była jednak pełna niekonsekwencji (pozostawienie neoklasycz-
nego portyku) i fantazyjnych wtrętów, o czym może świadczyć porównanie
obecnego stanu katedry z pomiarem jej planu i fasady z r. 1836 (ił. 4, 5, 6)12.
Przystępując do przebudowy cerkwi Szretter znał już atrybucję Raczyńskiego,
wskutek czego w dowolny sposób wzbogacił budowlę o motywy zaczerpnięte
z architektury kościołów łączonych wówczas z Rezlerem (uwypuklenie muru
w dolnych kondygnacjach wież, kształt szczytów wieńczących ramiona tran-
septu, ii, 5, 6). Takie działania w skrajny sposób zagmatwały sprawę określenia
twórcy barokowej katedry.
* * *
Nie można jednak zapominać, że już w okresie międzywojennym Wołody-
myr Sicinski ujawnił kapitalne źródło ikonograficzne dokumentujące pierwotny
wygląd późnobarokowej katedry w Chełmie13, mianowicie dwa miedzioryty
Teodora Rakowieckiego z okazałej książki biskupa Maksymiliana Ryłły po-
święconej dziejom cudownej ikony Matki Boskiej Chełmskiej i uroczystej
koronacji tego obrazu14. Ryciny te ukazują fasadę (ił. 1) i ukośny widok bryły
Piotr Krasny
Rezler. Uzasadnienia dla tej propozycji szukały w analizie form świątyni:
„aczkolwiek wzniesiona na tradycyjnym planie trzynawowym z kopułą w krzy-
żu, posiada ona wiele cech wspólnych z architekturą trzech omawianych wyżej
kościołów [tzn. świątyń z „grupy rezlerowskiej"], szczególnie jeśli chodzi
o traktowanie przestrzeni i gradację brył, malarskie kształtowanie ścian we-
wnętrznych i zewnętrznych oraz monumentalną dwuwieżową fasadę"6. W tych
okrągłych zdaniach nie ma niestety zbyt wielu konkretów. Zaprezentowana
analiza nie ujawnia bowiem w architekturze katedry indywidualnych rozwiązań,
pozwalających na przekonujące wnioski atrybucyjne.
Danuta Miszczak natrafiła na wzmiankę o pobycie Fontany w Chełmie
w r.1749, odnosząc ją jednoznacznie do prac przy katedrze unickiej7. Atrybucję
cerkwi owemu architektowi uznała za pewnik, toteż nie starała się wskazać w tej
budowli elementów charakterystycznych dla jego stylu. Trzeba zaś pamiętać, że
w r. 1749 prowadzono w Chełmie kilka „fabryk" sakralnych. Jedną z nich była
budowa kościoła Reformatów, realizowana z całą pewnością na podstawie
planów Fontany8.
Widzimy zatem, że badacze piszący o katedrze chełmskiej uchylali się od
szczegółowej analizy jej form architektonicznych. Przyczyny takiej postawy są
dość oczywiste. Cerkiew ta została poddana kilku przebudowom. Po pożarze
w r. 1802 „poszerzono" katedrę i starano się nadać jej zewnętrznym elewacjom
formy neoklasyczne (prace prowadzono w r. 1809 i w latach 1827—39)9. Po
zamianie świątyni na sobór prawosławny przybrano ją w latach 1874—78
w nowy kostium stylowy w duchu rosyjsko-cerkiewnym (ił. 3)10. Po r. 1931
architekt Konrad Szretter próbował przywrócić pierwotny stan świątyni". Owa
rekonstrukcja była jednak pełna niekonsekwencji (pozostawienie neoklasycz-
nego portyku) i fantazyjnych wtrętów, o czym może świadczyć porównanie
obecnego stanu katedry z pomiarem jej planu i fasady z r. 1836 (ił. 4, 5, 6)12.
Przystępując do przebudowy cerkwi Szretter znał już atrybucję Raczyńskiego,
wskutek czego w dowolny sposób wzbogacił budowlę o motywy zaczerpnięte
z architektury kościołów łączonych wówczas z Rezlerem (uwypuklenie muru
w dolnych kondygnacjach wież, kształt szczytów wieńczących ramiona tran-
septu, ii, 5, 6). Takie działania w skrajny sposób zagmatwały sprawę określenia
twórcy barokowej katedry.
* * *
Nie można jednak zapominać, że już w okresie międzywojennym Wołody-
myr Sicinski ujawnił kapitalne źródło ikonograficzne dokumentujące pierwotny
wygląd późnobarokowej katedry w Chełmie13, mianowicie dwa miedzioryty
Teodora Rakowieckiego z okazałej książki biskupa Maksymiliana Ryłły po-
święconej dziejom cudownej ikony Matki Boskiej Chełmskiej i uroczystej
koronacji tego obrazu14. Ryciny te ukazują fasadę (ił. 1) i ukośny widok bryły