DOI Artikel:
Zglinski, Marcin: Wokół prospektu organowego kościoła OO. Bernardynów w Kretyndze
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22260#0326
322
Marcin Zgjiński
ryzalitami — dwoma w środku i po jednym na skrajach. Wieże i ryzality,
oddzielone płaskimi segmentami piszczałek, zwieńczone były dwukondygnacyj-
nymi, zakończonymi ażurowymi sterczynami latarniami — nad wieżami sześcio-
kątnymi, a nad ryzalitami czworokątnymi, ustawionymi kątowo. Na balu-
stradzie chóru muzycznego zawieszony był pozytyw o trzech wielobocznych
wieżyczkach. Ów sześcioosiowy, a więc parzysty, układ sekcji głównej jest dosyć
niezwykły, gdyż w całym szeroko pojętym, północnym kręgu budownictwa
organowego niemal zawsze stosowano układy nieparzyste — trójosiowe,
a w większych realizacjach pięcio- lub nawet siedmioosiowe. Wyjątek stanowią
niektóre prospekty północnofrancuskie, choć te zazwyczaj posiadały cztery
wieże. Trudno tu chyba jednak mówić o jakichś bezpośrednich wpływach, choć
na pierwszy rzut oka podobieństwa formalne (szczególnie skontrastowanie
silnego rytmu tworzonego przez namnożone elementy wertykalne z blokowym,
horyzontalnym układem szafy) zdają się być bliskie prospektom francuskim5.
Z drugiej strony dosyć podobny, choć stanowiący jakby połówkę prospektu
z Kretyngi, był prospekt organów z gdańskiego kościoła Św. Trójcy, zbudowa-
nych w latach 1616—18 przez Mertena Friezego. Prawdopodobnie pozytyw
organów kretyndzkich — tak jak w kościele gdańskim — musiał posiadać trzy
zwieńczone latarniami wieżyczki, z których obecnie ostała się jedynie środkowa.
W każdym razie mamy tu do czynienia z realizacją utrzymaną w typie
północnym, a zarazem — z najstarszym znanym nam z wyglądu prospektem
organowym z terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Kwestia datowania i autorstwa omawianych organów pozostaje, jak na
razie, otwarta. Nie posiadamy też właściwie żadnego niemal materiału porów-
nawczego, na którego tle można by usytuować i ocenić prospekt z Kretyngi. Nie
zachowały się bowiem ani żadne inne siedemnastowieczne lub wcześniejsze
organy z terenu Wielkiego Księstwa, ani też stosowna ikonografia. Dys-
ponujemy przy tym raczej niewielką liczbą przekazów na temat ówczesnego
budownictwa organowego na tym terenie.
Wyjątek stanowi oryginalny obiekt, pochodzący z również bernardyń-
skiego kościoła w Kownie — niezwykła architektoniczno-ornamentalna struk-
tura, będąca w zasadzie prospektem dla jednej piszczałki, tzw. tympanu. Ta
wydłużona struktura została zakomponowana jak pojedyncza wieża prospektu
w typie północnoeuropejskim, o pięciobocznym cokole i wieńczącym gzymsie,
nakryta ażurową latarnią z odwróconą konsolą z esowato wygiętych kabłąków.
Po bokach całą strukturę ujmują wydłużone uszy z ażurowego ornamentu o mo-
tywie wici z winorośli. Dostrzegalne są też elementy z ornamentu małżowinowo-
chrząstkowego. U góry, na gzymsie, umieszczono uskrzydloną główkę aniołka.
Oczywiście ta niecodzienna struktura stanowiła jedynie uzupełnienie nie za-
chowanego właściwego prospektu. Tak jest w przypadku słynnych organów
w również bernardyńskim kościele w Leżajsku, gdzie jednak mamy do czynienia
z wolno zawieszoną wieżą, ujmującą trzy piszczałki tympanu, o podobnej jednak
kompozycji. Według litewskiej autorki prospekt kowieński powstał ок. г. 16806.
Marcin Zgjiński
ryzalitami — dwoma w środku i po jednym na skrajach. Wieże i ryzality,
oddzielone płaskimi segmentami piszczałek, zwieńczone były dwukondygnacyj-
nymi, zakończonymi ażurowymi sterczynami latarniami — nad wieżami sześcio-
kątnymi, a nad ryzalitami czworokątnymi, ustawionymi kątowo. Na balu-
stradzie chóru muzycznego zawieszony był pozytyw o trzech wielobocznych
wieżyczkach. Ów sześcioosiowy, a więc parzysty, układ sekcji głównej jest dosyć
niezwykły, gdyż w całym szeroko pojętym, północnym kręgu budownictwa
organowego niemal zawsze stosowano układy nieparzyste — trójosiowe,
a w większych realizacjach pięcio- lub nawet siedmioosiowe. Wyjątek stanowią
niektóre prospekty północnofrancuskie, choć te zazwyczaj posiadały cztery
wieże. Trudno tu chyba jednak mówić o jakichś bezpośrednich wpływach, choć
na pierwszy rzut oka podobieństwa formalne (szczególnie skontrastowanie
silnego rytmu tworzonego przez namnożone elementy wertykalne z blokowym,
horyzontalnym układem szafy) zdają się być bliskie prospektom francuskim5.
Z drugiej strony dosyć podobny, choć stanowiący jakby połówkę prospektu
z Kretyngi, był prospekt organów z gdańskiego kościoła Św. Trójcy, zbudowa-
nych w latach 1616—18 przez Mertena Friezego. Prawdopodobnie pozytyw
organów kretyndzkich — tak jak w kościele gdańskim — musiał posiadać trzy
zwieńczone latarniami wieżyczki, z których obecnie ostała się jedynie środkowa.
W każdym razie mamy tu do czynienia z realizacją utrzymaną w typie
północnym, a zarazem — z najstarszym znanym nam z wyglądu prospektem
organowym z terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Kwestia datowania i autorstwa omawianych organów pozostaje, jak na
razie, otwarta. Nie posiadamy też właściwie żadnego niemal materiału porów-
nawczego, na którego tle można by usytuować i ocenić prospekt z Kretyngi. Nie
zachowały się bowiem ani żadne inne siedemnastowieczne lub wcześniejsze
organy z terenu Wielkiego Księstwa, ani też stosowna ikonografia. Dys-
ponujemy przy tym raczej niewielką liczbą przekazów na temat ówczesnego
budownictwa organowego na tym terenie.
Wyjątek stanowi oryginalny obiekt, pochodzący z również bernardyń-
skiego kościoła w Kownie — niezwykła architektoniczno-ornamentalna struk-
tura, będąca w zasadzie prospektem dla jednej piszczałki, tzw. tympanu. Ta
wydłużona struktura została zakomponowana jak pojedyncza wieża prospektu
w typie północnoeuropejskim, o pięciobocznym cokole i wieńczącym gzymsie,
nakryta ażurową latarnią z odwróconą konsolą z esowato wygiętych kabłąków.
Po bokach całą strukturę ujmują wydłużone uszy z ażurowego ornamentu o mo-
tywie wici z winorośli. Dostrzegalne są też elementy z ornamentu małżowinowo-
chrząstkowego. U góry, na gzymsie, umieszczono uskrzydloną główkę aniołka.
Oczywiście ta niecodzienna struktura stanowiła jedynie uzupełnienie nie za-
chowanego właściwego prospektu. Tak jest w przypadku słynnych organów
w również bernardyńskim kościele w Leżajsku, gdzie jednak mamy do czynienia
z wolno zawieszoną wieżą, ujmującą trzy piszczałki tympanu, o podobnej jednak
kompozycji. Według litewskiej autorki prospekt kowieński powstał ок. г. 16806.