DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.25717#0035
Wojciech Boberski
Instytut Sztuki PAN
Warszawa
DZIEJE FARY W WITEBSKU
I JEJ ARCHITEKTONICZNE PRZEMIANY
Podróżny, który w XVIII wieku nadjeżdżał do Witebska od zachodu, stawał
przed widokiem, z którym mogło konkurować niewiele miejskich panoram
dawnej Rzeczypospolitej. Na wysokim brzegu Dźwiny, pośród wzgórz i wąwo-
zów, wyrastało nad drewnianą, niską zabudowę kilkanaście wież późno-
barokowych świątyń, wzniesionych tutaj od fundamentów w ciągu zaledwie
kilku dekad XVIII w. Świadectwem wyjątkowej urody miasta pozostaje 12
akwarel krakowskiego malarza Józefa Peszki, który bywał tutaj w latach
1798—1804. Ten unikatowy przekaz, od ćwierćwiecza reprodukowany i komen-
towany przez białoruskich historyków sztuki, skłania nie tylko do zadumy nad
„utraconym dziedzictwem”, lecz także zachęca do poznania dziejów poszczegól-
nych budowli1. Jedną z najbardziej enigmatycznych jest wśród nich dawny
kościół parafialny. Milczą o nim dzieła historiografów miasta, katalogi,
kompendia encyklopedyczne, prace historyków sztuki, a nawet monografiści
architektury Witebska2. Historycy Kościoła, myląc witebskie świątynie, do fary
odnoszą informacje dotyczące kościoła Jezuitów albo Bernardynów3.
Barokowa fara stała na samym brzegu Dźwiny, przy ujściu strumienia
nazywanego Ruczajem lub Korczynem, który wyznaczał granicę dawnego
podgrodzia (tzw. Niższego Zamku) i południowego przedmieścia, Zaruczewia
(il. 1—3, 10). Zwrócona fasadą ku rzece, sąsiadowała z cerkwią Zwiastowania
(ufundowaną w XII wieku, gruntownie „zokcydentalizowaną” po roku 1752,
zburzoną w r. 1962), oraz z kościołem Dominikanów p.w. św. Michała
(w w. XVII drewnianym, ok. 1763—71 murowanym, spalonym w r. 1867).
Położenie z dala od kształtującego się w w. XVII nowego centrum miasta4 mogło
nie być jej pierwotną lokalizacją. Początki fary sięgać mają czasów księcia
Witolda5. Choć najwcześniejszy dokument — nadający dziesięcinę, przywilej
króla Aleksandra (1494)6 — skłania do przesunięcia tej daty, nie zmienia on
Instytut Sztuki PAN
Warszawa
DZIEJE FARY W WITEBSKU
I JEJ ARCHITEKTONICZNE PRZEMIANY
Podróżny, który w XVIII wieku nadjeżdżał do Witebska od zachodu, stawał
przed widokiem, z którym mogło konkurować niewiele miejskich panoram
dawnej Rzeczypospolitej. Na wysokim brzegu Dźwiny, pośród wzgórz i wąwo-
zów, wyrastało nad drewnianą, niską zabudowę kilkanaście wież późno-
barokowych świątyń, wzniesionych tutaj od fundamentów w ciągu zaledwie
kilku dekad XVIII w. Świadectwem wyjątkowej urody miasta pozostaje 12
akwarel krakowskiego malarza Józefa Peszki, który bywał tutaj w latach
1798—1804. Ten unikatowy przekaz, od ćwierćwiecza reprodukowany i komen-
towany przez białoruskich historyków sztuki, skłania nie tylko do zadumy nad
„utraconym dziedzictwem”, lecz także zachęca do poznania dziejów poszczegól-
nych budowli1. Jedną z najbardziej enigmatycznych jest wśród nich dawny
kościół parafialny. Milczą o nim dzieła historiografów miasta, katalogi,
kompendia encyklopedyczne, prace historyków sztuki, a nawet monografiści
architektury Witebska2. Historycy Kościoła, myląc witebskie świątynie, do fary
odnoszą informacje dotyczące kościoła Jezuitów albo Bernardynów3.
Barokowa fara stała na samym brzegu Dźwiny, przy ujściu strumienia
nazywanego Ruczajem lub Korczynem, który wyznaczał granicę dawnego
podgrodzia (tzw. Niższego Zamku) i południowego przedmieścia, Zaruczewia
(il. 1—3, 10). Zwrócona fasadą ku rzece, sąsiadowała z cerkwią Zwiastowania
(ufundowaną w XII wieku, gruntownie „zokcydentalizowaną” po roku 1752,
zburzoną w r. 1962), oraz z kościołem Dominikanów p.w. św. Michała
(w w. XVII drewnianym, ok. 1763—71 murowanym, spalonym w r. 1867).
Położenie z dala od kształtującego się w w. XVII nowego centrum miasta4 mogło
nie być jej pierwotną lokalizacją. Początki fary sięgać mają czasów księcia
Witolda5. Choć najwcześniejszy dokument — nadający dziesięcinę, przywilej
króla Aleksandra (1494)6 — skłania do przesunięcia tej daty, nie zmienia on