DOI Artikel:
Paszenda, Jerzy: Kościół p.w. Św. Kazimierza w Wilnie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.25724#0011
Jerzy Paszenda
Kraków
KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. KAZIMIERZA W WILNIE
Kościół p.w. Św. Kazimierza jest pierwszym i największym kościołem barokowym
w Wilnie. Stoi w samym centrum miasta, przy rynku, naprzeciw ratusza. Niegdyś bogato
ozdobiony rzeźbami stiukowymi, malowidłami, srebrem i złoceniami uchodził za symbol
wspaniałości stolicy1.
Jest omawiany we wszystkich przewodnikach po zabytkach miasta i pokazywany w
albumach. Nie ma jednak dotąd źródłowego opracowania dziejów budowy i analizy
architektury. Stanisław Załęski opracował tylko działalność jezuitów przy tym kościele2.
Podstawowe źródła do historii znajdują się w Centralnym Archiwum Jezuitów w
Rzymie. Są to kroniki domu zakonnego do r. 17733.
Inwentarze sporządzone w okresie 1773-1835 znajdują się w archiwach i
bibliotekach Wilna4 5. Najstarsze plany kościoła z około r. 1618 są w Paryżu w
Bibliotheąue Nationale3. Plan z r. 1835 jest w Rosyjskim Państwowym Archiwum
Historycznym w Petersburgu6. Dokładne rysunki pomiarowe, które wykonał w r. 1941
Piotr Bohdziewicz, przechowywane są w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie7.
Jezuici przybyli do Wilna w r. 1569 i założyli kolegium, po dziesięciu latach pod-
niesione do rangi Akademii. W r. 1571 powierzono im kościół Św. Jana8. Po około 30
latach zaczęli starania o założenie w Wilnie domu profesów. Kronikarz uzasadnia po-
trzebę tym, że wielkie i ludne miasto potrzebuje wielu księży: kaznodziejów, spowiedni-
ków i katechetów. W kolegium było zaledwie dwóch lub trzech księży nie zajętych wy-
kładami. Często są oni wzywani do chorych. Trzeba też katechizować prosty lud w mie-
ście i okolicy, bo niewiele różni się od pogan, nie znając prawd wiary i nie korzystając z
sakramentów świętych. Do tego potrzeba więcej księży. Jeśli się ich umieści w osobnym
domu, to w kolegium można będzie utrzymać więcej profesorów i kleryków. Dlatego już
prowincjał Jan Paweł Campana (1581-91) pertraktował w tej sprawie z kard. Jerzym
Radziwiłłem, biskupem wileńskim, ale odwołany do Rzymu w r. 1591 pozostawił spra-
wę niezałatwioną.
Później pewien bogaty mieszczanin chciał dać na tę fundację 20 tysięcy florenów.
Jednak generał zakonu Klaudiusz Akwawiwa polecił tę sumę wypożyczyć na procent, aż
1 ARSI, Lit. 38, k. 387v: „totius Civitatis ornamentum” (1616); Lit. 45 k. 108v: „decus et ornamentum
Urbis, totius gloria Vilnae” (1706); „Ozdoba miasta, wyniosłość wspaniała” (1749) przytacza M. Baliń-
ski, Dawna Akademia Wileńska, Petersburg 1812, s. 487.
2 S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. 4, Kraków 1905, s. 905-917.
3 ARSI, Pol. 75, k. 320-32lv. oraz Lit. 38-51.
4 LAHW, 694-1-3462 (z r. 1774) i 3512 (z r. 1785); BLAN (z r. 1804); BNUW, 57-653-23, 24, 25 (z lat
1810, 1814, 1830).
5 J. Vallery-Radot, Le receuil de plans d'edifices de la Compagnie de Jesus conserve a la Bibliothecpie
Nationale de Paris, Romę 1960, poz. 1077-1081.
6 RPAH-St.P., 1488-1-276, nr 1,2, 3, plan, przekrój poprzeczny, fasada.
7 Zob.: J. Kowalczyk, Piotr Bohdziewicz (1896-1982), „BHS”, 45, 1983, s.431-440.
K J. Paszenda, Kościół Św. Jana w Wilnie w okresie jezuickim 1571-1773, „KAiU”, 30, 1985, s. 266 oraz
[w:] idem. Budowle jezuickie w Polsce XVI-XVIII w., t. 1, Kraków 1999, s. 369.
Kraków
KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. KAZIMIERZA W WILNIE
Kościół p.w. Św. Kazimierza jest pierwszym i największym kościołem barokowym
w Wilnie. Stoi w samym centrum miasta, przy rynku, naprzeciw ratusza. Niegdyś bogato
ozdobiony rzeźbami stiukowymi, malowidłami, srebrem i złoceniami uchodził za symbol
wspaniałości stolicy1.
Jest omawiany we wszystkich przewodnikach po zabytkach miasta i pokazywany w
albumach. Nie ma jednak dotąd źródłowego opracowania dziejów budowy i analizy
architektury. Stanisław Załęski opracował tylko działalność jezuitów przy tym kościele2.
Podstawowe źródła do historii znajdują się w Centralnym Archiwum Jezuitów w
Rzymie. Są to kroniki domu zakonnego do r. 17733.
Inwentarze sporządzone w okresie 1773-1835 znajdują się w archiwach i
bibliotekach Wilna4 5. Najstarsze plany kościoła z około r. 1618 są w Paryżu w
Bibliotheąue Nationale3. Plan z r. 1835 jest w Rosyjskim Państwowym Archiwum
Historycznym w Petersburgu6. Dokładne rysunki pomiarowe, które wykonał w r. 1941
Piotr Bohdziewicz, przechowywane są w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie7.
Jezuici przybyli do Wilna w r. 1569 i założyli kolegium, po dziesięciu latach pod-
niesione do rangi Akademii. W r. 1571 powierzono im kościół Św. Jana8. Po około 30
latach zaczęli starania o założenie w Wilnie domu profesów. Kronikarz uzasadnia po-
trzebę tym, że wielkie i ludne miasto potrzebuje wielu księży: kaznodziejów, spowiedni-
ków i katechetów. W kolegium było zaledwie dwóch lub trzech księży nie zajętych wy-
kładami. Często są oni wzywani do chorych. Trzeba też katechizować prosty lud w mie-
ście i okolicy, bo niewiele różni się od pogan, nie znając prawd wiary i nie korzystając z
sakramentów świętych. Do tego potrzeba więcej księży. Jeśli się ich umieści w osobnym
domu, to w kolegium można będzie utrzymać więcej profesorów i kleryków. Dlatego już
prowincjał Jan Paweł Campana (1581-91) pertraktował w tej sprawie z kard. Jerzym
Radziwiłłem, biskupem wileńskim, ale odwołany do Rzymu w r. 1591 pozostawił spra-
wę niezałatwioną.
Później pewien bogaty mieszczanin chciał dać na tę fundację 20 tysięcy florenów.
Jednak generał zakonu Klaudiusz Akwawiwa polecił tę sumę wypożyczyć na procent, aż
1 ARSI, Lit. 38, k. 387v: „totius Civitatis ornamentum” (1616); Lit. 45 k. 108v: „decus et ornamentum
Urbis, totius gloria Vilnae” (1706); „Ozdoba miasta, wyniosłość wspaniała” (1749) przytacza M. Baliń-
ski, Dawna Akademia Wileńska, Petersburg 1812, s. 487.
2 S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. 4, Kraków 1905, s. 905-917.
3 ARSI, Pol. 75, k. 320-32lv. oraz Lit. 38-51.
4 LAHW, 694-1-3462 (z r. 1774) i 3512 (z r. 1785); BLAN (z r. 1804); BNUW, 57-653-23, 24, 25 (z lat
1810, 1814, 1830).
5 J. Vallery-Radot, Le receuil de plans d'edifices de la Compagnie de Jesus conserve a la Bibliothecpie
Nationale de Paris, Romę 1960, poz. 1077-1081.
6 RPAH-St.P., 1488-1-276, nr 1,2, 3, plan, przekrój poprzeczny, fasada.
7 Zob.: J. Kowalczyk, Piotr Bohdziewicz (1896-1982), „BHS”, 45, 1983, s.431-440.
K J. Paszenda, Kościół Św. Jana w Wilnie w okresie jezuickim 1571-1773, „KAiU”, 30, 1985, s. 266 oraz
[w:] idem. Budowle jezuickie w Polsce XVI-XVIII w., t. 1, Kraków 1999, s. 369.