DOI Artikel:
Paszenda, Jerzy: Kościół i kolegium Jezuitów w Pińsku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.25724#0029
Jerzy Paszenda
Kraków
KOŚCIÓŁ I KOLEGIUM JEZUITÓW W PIŃSKU
W r. 1928 Oskar Sosnowski pisał do ks. Stanisława Bednarskiego SJ, przebywają-
cego w Rzymie: „Poinformowany przez Doktora Tadeusza Mańkowskiego ze Lwowa o
badaniach prowadzonych przez Wielebnego Księdza w archiwach rzymskich nad dzia-
łalnością budowlaną OO. Jezuitów w Polsce, zwracam się z uprzejmą prośbą o łaskawe
sprawdzenie, czy nie ma w Rzymie danych archiwalnych (projekt lub opinia zatwierdza-
jąca) co do kościoła zakonnego w Pińsku, ostatnio przez zakład wyczerpująco zinwenta-
ryzowanego (sytuacja 1:40 w załączeniu), którego zarys planu, bez analogii w Polsce,
pozostaje dotąd ciekawą zagadką”1 *. Nie zachowała się odpowiedź Bednarskiego, ale na
pewno nie znalazł poszukiwanych rzeczy, bo do dziś żadnych planów kościoła jezuic-
kiego w Pińsku nie znaleziono.
Kształt kościoła rzeczywiście jest niezwykły i bez analogii, a taki nietypowy plan
budzi podejrzenie, że jest wynikiem późniejszej przebudowy (il. 1-3). Aby to sprawdzić,
trzeba najpierw przebadać archiwalnie historię budowy. Materiały z okresu przedrozbio-
rowego znajdują się w Centralnym Archiwum Jezuitów w Rzymie. Są to przede wszyst-
kim dokumenty fundacyjne i kroniki kolegium, wysyłane do Rzymu co trzy lata'. Nieste-
ty, nie są kompletne. Są drobne braki z 1. połowy XVII i z 2. połowy w. XVIII. Najstar-
szy opis budynków sporządzono dopiero po zniesieniu zakonu i znajduje się w Wilnie3.
W r. 1630 podstarości piński Mikołaj Jelski ofiarował jezuitom swój własny dom
przy rynku i zapisał im 8 tysięcy florenów na swojej majętności (il. 4). Jezuici przybyli
do Pińska 10 X 1632, a 24 IX 1633 rozpoczęli nauczanie w szkole. Pierwszym superio-
rem był Marcin Krasnodębski. Jelski zmarł nie ukończywszy fundacji. Dokończenia jej
podjął się starosta piński, równocześnie kanclerz wielki litewski, Albrycht Stanisław
Radziwiłł, z żoną Reginą Eisenreich. Uzyskał on od króla Władysława IV sąsiednie place
i wystarał się o zatwierdzenie fundacji na sejmie w r. 1635. Już 2 II 16344 5 6 jezuici wręczy-
li mu symboliczną świecę jako fundatorowi, co świadczy, że fundacja już została przyję-
ta przez generała zakonu3.
Zachował się odpis dokumentu fundacyjnego, wystawionego przez Albrychta Sta-
nisława Radziwiłła w Wilnie 19 VII 1636°. Fundator dał na budowę kościoła, kolegium i
szkoły obszerny plac na wzgórzu nad rzeką Piną ograniczony z trzech stron ulicami
publicznymi, a z czwartej rzeką. Na tym obszarze mieściły się place już wcześniej daro-
wane jezuitom przez króla i wyszczególnione w dokumencie donacyjnym i już zatwier-
1 ATJKr., rkps 1147-VI, list Sosnowskiego, z Warszawy, 29 V 1928, s. 1424; J. Paszenda, Ks. Stanisław
Bednarski jako historyk sztuki, ,,BHS”, 36, 1974, s. 402.
: ARSI, Pol. 75, k. 206-207v.; Historia 1632-35; k. 208-209, elogium fundatora napisane w r. 1675; Lit.
33, k. 292-293 kopia aktu fundacji; Lit. 39-51, Historia 1634-1757; Lit. 55, Historia 1764-66.
' LAHW, 11-2-69, inwentarz i plan całego zespołu; odbitki kserograficzne otrzymałem dzięki uprzejmo-
ści Świetlany Adamowicz z Mińska.
4 S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. 4, Kraków 1905, s. 1363; ARSI. Pol. 75, k. 206-207.
5 A.S. Radziwiłł, Memoriale rerum gestarum in Polonia 1632-1656, Wrocław 1970, t. 2, s. 14.
6 ARSI, Lit. 33, k. 292-293.
Kraków
KOŚCIÓŁ I KOLEGIUM JEZUITÓW W PIŃSKU
W r. 1928 Oskar Sosnowski pisał do ks. Stanisława Bednarskiego SJ, przebywają-
cego w Rzymie: „Poinformowany przez Doktora Tadeusza Mańkowskiego ze Lwowa o
badaniach prowadzonych przez Wielebnego Księdza w archiwach rzymskich nad dzia-
łalnością budowlaną OO. Jezuitów w Polsce, zwracam się z uprzejmą prośbą o łaskawe
sprawdzenie, czy nie ma w Rzymie danych archiwalnych (projekt lub opinia zatwierdza-
jąca) co do kościoła zakonnego w Pińsku, ostatnio przez zakład wyczerpująco zinwenta-
ryzowanego (sytuacja 1:40 w załączeniu), którego zarys planu, bez analogii w Polsce,
pozostaje dotąd ciekawą zagadką”1 *. Nie zachowała się odpowiedź Bednarskiego, ale na
pewno nie znalazł poszukiwanych rzeczy, bo do dziś żadnych planów kościoła jezuic-
kiego w Pińsku nie znaleziono.
Kształt kościoła rzeczywiście jest niezwykły i bez analogii, a taki nietypowy plan
budzi podejrzenie, że jest wynikiem późniejszej przebudowy (il. 1-3). Aby to sprawdzić,
trzeba najpierw przebadać archiwalnie historię budowy. Materiały z okresu przedrozbio-
rowego znajdują się w Centralnym Archiwum Jezuitów w Rzymie. Są to przede wszyst-
kim dokumenty fundacyjne i kroniki kolegium, wysyłane do Rzymu co trzy lata'. Nieste-
ty, nie są kompletne. Są drobne braki z 1. połowy XVII i z 2. połowy w. XVIII. Najstar-
szy opis budynków sporządzono dopiero po zniesieniu zakonu i znajduje się w Wilnie3.
W r. 1630 podstarości piński Mikołaj Jelski ofiarował jezuitom swój własny dom
przy rynku i zapisał im 8 tysięcy florenów na swojej majętności (il. 4). Jezuici przybyli
do Pińska 10 X 1632, a 24 IX 1633 rozpoczęli nauczanie w szkole. Pierwszym superio-
rem był Marcin Krasnodębski. Jelski zmarł nie ukończywszy fundacji. Dokończenia jej
podjął się starosta piński, równocześnie kanclerz wielki litewski, Albrycht Stanisław
Radziwiłł, z żoną Reginą Eisenreich. Uzyskał on od króla Władysława IV sąsiednie place
i wystarał się o zatwierdzenie fundacji na sejmie w r. 1635. Już 2 II 16344 5 6 jezuici wręczy-
li mu symboliczną świecę jako fundatorowi, co świadczy, że fundacja już została przyję-
ta przez generała zakonu3.
Zachował się odpis dokumentu fundacyjnego, wystawionego przez Albrychta Sta-
nisława Radziwiłła w Wilnie 19 VII 1636°. Fundator dał na budowę kościoła, kolegium i
szkoły obszerny plac na wzgórzu nad rzeką Piną ograniczony z trzech stron ulicami
publicznymi, a z czwartej rzeką. Na tym obszarze mieściły się place już wcześniej daro-
wane jezuitom przez króla i wyszczególnione w dokumencie donacyjnym i już zatwier-
1 ATJKr., rkps 1147-VI, list Sosnowskiego, z Warszawy, 29 V 1928, s. 1424; J. Paszenda, Ks. Stanisław
Bednarski jako historyk sztuki, ,,BHS”, 36, 1974, s. 402.
: ARSI, Pol. 75, k. 206-207v.; Historia 1632-35; k. 208-209, elogium fundatora napisane w r. 1675; Lit.
33, k. 292-293 kopia aktu fundacji; Lit. 39-51, Historia 1634-1757; Lit. 55, Historia 1764-66.
' LAHW, 11-2-69, inwentarz i plan całego zespołu; odbitki kserograficzne otrzymałem dzięki uprzejmo-
ści Świetlany Adamowicz z Mińska.
4 S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. 4, Kraków 1905, s. 1363; ARSI. Pol. 75, k. 206-207.
5 A.S. Radziwiłł, Memoriale rerum gestarum in Polonia 1632-1656, Wrocław 1970, t. 2, s. 14.
6 ARSI, Lit. 33, k. 292-293.