DOI Artikel:
Krasny, Piotr: Katedra Sw. Jura we Lwowie a tradycyjna architektura cerkiewna Rusi Czerownej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.25724#0074
72
Piotr Krasny
ziemiach Rzeczypospolitej31 * * * 35 36 37 *. W w. XVII schemat cerkwi „we trzy wierchy”52 zado-
mowił się w architekturze ziem ruskich Korony i zaczął być powielany w stosunkowo
niewielkich prawosławnych świątyniach parafialnych, takich jak cerkwie w Gródku
Jagiellońskim (1633, ił. 12)53 i w Podhajcach (1650-53)54. W owym stuleciu lub na
progu w. XVIII takie rozwiązanie zaczęto stosować na szeroką skalę w unickim
drewnianym budownictwie sakralnym (il. 13)53. Analiza inwentarzy cerkiewnych
zdaje się świadczyć, że określenie „cerkiew wzniesiona sposobem greckim” rezer-
wowano głównie dla cerkwi trój kopułowych36. Odwołanie się do tego schematu przy
projektowaniu cerkwi świętojurskiej było więc ewidentnym wyrazem wierności tra-
dycji architektonicznej prawosławia i w taki sposób byłoby z pewnością odczytywa-
ne.
Biskup Leon Szeptycki, zawierając po śmierci stryja kolejną umowę z Merety-
em o ukończenie cerkwi, polecił zastąpić kopuły nad nawą i sanktuarium sklepienia-
mi kolebkowymi z lunetami. Z treści kontraktu wynika jednak wyraźnie, że owa
zmiana nie służyła zatarciu podobieństwa lwowskiej katedry do tradycyjnych świątyń
Kościoła Wschodniego. Szeptycki chciał po prostu, aby cerkiew była „kształtnie
zasklepiona” i dlatego domagał się ograniczenia liczby pobocznych kopuł dla lepsze-
go wyeksponowania kopuły centralnej57.
W świetle zaprezentowanych dotąd skojarzeń moglibyśmy dojść do wniosku, że
katedra Św. Jura została ukształtowana jako swoista synteza rozwiązań charaktery-
stycznych dla tradycyjnej architektury Kościoła Wschodniego, postrzeganej głównie
za pośrednictwem cerkwi prawosławnych, wznoszonych na ziemiach ruskich Korony
w w. XVII. Pojawia się jednak pytanie, jak taką opinię pogodzić z odnotowanymi w
źródłach zaleceniami Atanazego Szeptyckiego, aby nową świątynię budować „for-
mam iuxta moderna tempora”58.
Aby spróbować wyjaśnić tę kwestię, należy - jak sądzę - zastanowić się przede
wszystkim, jakie znaczenie miało łacińskie słowo „forma” w wypowiedzi arcybisku-
pa, pamiętając, że już od czasów średniowiecza uważano, iż „forma multipliciter
dicitur”39. Jest niemal pewne, że Szeptycki nie użył go dla oznaczenia zarysu planu
budowli, czy ogólnego ukształtowania jej wnętrza lub bryły. Władysław Tatarkiewicz
31 J. Dutkiewicz, Fabryka cerkwi Wniebowzięcia N.M.P. w Poczajowie, „Dawna Sztuka”, 2, 1939, s. 132,
il. 2.
52 W okresie baroku określenie takie było rozpowszechnione w inwentarzach cerkiewnych, zob. M.
JłparaH, YKpaiHCbKi depee.rmni ifepi<eu. fene3a u po3eiu c/jopM, JltBiB 1937, s. 86.
53 l.P. Moththh, EnaeoeeuęaubCKa IfepKea y m. ropodny, [w:] Mucmeąmeo WKpaiHU. EtujUKaonedin. KhTb
1995, s. 211.
54 Kunstdenkmdler in der Sowjetunion. Ukrainę und Moldawien, red. G.N. Logwin, Leipzig-Moskau 1982,
s. 438.
35 AparaH, op. cit., s. 85-97; R. Brykowski, Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach
Rzeczypospolitej, Warszawa 1995, s. 82-92.
36 Aparan, op. cit., s. 85-86; J. Czajkowski, Cerkwie na Podkarpaciu w XVII do XIX w. (w świetle źródeł
archiwalnych), [w: ] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, Sanok 1994, s. 21,23.
37 Mańkowski, Lwowskie kościoły..., s. 108-109, 142.
3R Mańkowski, Lwowskie kościoły..., s. 102-103.
59 W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć. Sztuka - piękno - forma - twórczość - odtwórczość - przeżycie
estetyczne. Warszawa 1976, s. 257.
Piotr Krasny
ziemiach Rzeczypospolitej31 * * * 35 36 37 *. W w. XVII schemat cerkwi „we trzy wierchy”52 zado-
mowił się w architekturze ziem ruskich Korony i zaczął być powielany w stosunkowo
niewielkich prawosławnych świątyniach parafialnych, takich jak cerkwie w Gródku
Jagiellońskim (1633, ił. 12)53 i w Podhajcach (1650-53)54. W owym stuleciu lub na
progu w. XVIII takie rozwiązanie zaczęto stosować na szeroką skalę w unickim
drewnianym budownictwie sakralnym (il. 13)53. Analiza inwentarzy cerkiewnych
zdaje się świadczyć, że określenie „cerkiew wzniesiona sposobem greckim” rezer-
wowano głównie dla cerkwi trój kopułowych36. Odwołanie się do tego schematu przy
projektowaniu cerkwi świętojurskiej było więc ewidentnym wyrazem wierności tra-
dycji architektonicznej prawosławia i w taki sposób byłoby z pewnością odczytywa-
ne.
Biskup Leon Szeptycki, zawierając po śmierci stryja kolejną umowę z Merety-
em o ukończenie cerkwi, polecił zastąpić kopuły nad nawą i sanktuarium sklepienia-
mi kolebkowymi z lunetami. Z treści kontraktu wynika jednak wyraźnie, że owa
zmiana nie służyła zatarciu podobieństwa lwowskiej katedry do tradycyjnych świątyń
Kościoła Wschodniego. Szeptycki chciał po prostu, aby cerkiew była „kształtnie
zasklepiona” i dlatego domagał się ograniczenia liczby pobocznych kopuł dla lepsze-
go wyeksponowania kopuły centralnej57.
W świetle zaprezentowanych dotąd skojarzeń moglibyśmy dojść do wniosku, że
katedra Św. Jura została ukształtowana jako swoista synteza rozwiązań charaktery-
stycznych dla tradycyjnej architektury Kościoła Wschodniego, postrzeganej głównie
za pośrednictwem cerkwi prawosławnych, wznoszonych na ziemiach ruskich Korony
w w. XVII. Pojawia się jednak pytanie, jak taką opinię pogodzić z odnotowanymi w
źródłach zaleceniami Atanazego Szeptyckiego, aby nową świątynię budować „for-
mam iuxta moderna tempora”58.
Aby spróbować wyjaśnić tę kwestię, należy - jak sądzę - zastanowić się przede
wszystkim, jakie znaczenie miało łacińskie słowo „forma” w wypowiedzi arcybisku-
pa, pamiętając, że już od czasów średniowiecza uważano, iż „forma multipliciter
dicitur”39. Jest niemal pewne, że Szeptycki nie użył go dla oznaczenia zarysu planu
budowli, czy ogólnego ukształtowania jej wnętrza lub bryły. Władysław Tatarkiewicz
31 J. Dutkiewicz, Fabryka cerkwi Wniebowzięcia N.M.P. w Poczajowie, „Dawna Sztuka”, 2, 1939, s. 132,
il. 2.
52 W okresie baroku określenie takie było rozpowszechnione w inwentarzach cerkiewnych, zob. M.
JłparaH, YKpaiHCbKi depee.rmni ifepi<eu. fene3a u po3eiu c/jopM, JltBiB 1937, s. 86.
53 l.P. Moththh, EnaeoeeuęaubCKa IfepKea y m. ropodny, [w:] Mucmeąmeo WKpaiHU. EtujUKaonedin. KhTb
1995, s. 211.
54 Kunstdenkmdler in der Sowjetunion. Ukrainę und Moldawien, red. G.N. Logwin, Leipzig-Moskau 1982,
s. 438.
35 AparaH, op. cit., s. 85-97; R. Brykowski, Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach
Rzeczypospolitej, Warszawa 1995, s. 82-92.
36 Aparan, op. cit., s. 85-86; J. Czajkowski, Cerkwie na Podkarpaciu w XVII do XIX w. (w świetle źródeł
archiwalnych), [w: ] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, Sanok 1994, s. 21,23.
37 Mańkowski, Lwowskie kościoły..., s. 108-109, 142.
3R Mańkowski, Lwowskie kościoły..., s. 102-103.
59 W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć. Sztuka - piękno - forma - twórczość - odtwórczość - przeżycie
estetyczne. Warszawa 1976, s. 257.