DOI Artikel:
Młodawska, Magdalena; Betlej, Andrzej: Kościoły o palladianizujących fasadach w dawnym województwie podolskim i kijowskim
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.25724#0127
Magdalena Młodawska
Andrzej Betlej
Instytut Historii Sztuki UJ
Kraków
KOŚCIOŁY O PALLADIANIZUJĄCYCH FASADACH
W DAWNYM WOJEWÓDZTWIE PODOLSKIM I KIJOWSKIM1 *
W r. 1996 Jerzy Kowalczyk opublikował obszerne opracowanie poświęcone ko-
ściołom późnobarokowym na terenie dawnej diecezji kijowskiej, w którym zwrócił
uwagę na kościół parafialny w Starej Kotelni (il. 1). Szczególnie zainteresowało go
efektowne rozwiązanie fasady o artykulacji złożonej z dwóch nakładających się na
siebie porządków i charakterystyczną wewnętrzną arkadą'. Dzięki inwentaryzacji
przeprowadzonej w latach 1999-2000 przez Koło Naukowe Studentów Historii Sztu-
ki UJ, udało się wyróżnić zwartą grupę świątyń o bardzo zbliżonych fasadach na
terenie dawnych województw podolskiego i kijowskiego. W ich elewacjach fronto-
wych zastosowano schemat oparty na przenikaniu się porządków architektonicznych,
z dodaną wewnętrzną arkadą na osi, bądź schemat, gdzie występuje tylko jeden, wiel-
ki porządek, wzbogacony jedynie o wspomnianą arkadę. Do grupy można zaliczyć
kościoły parafialne w Starej Kotelni, Mańkowcach (il. 2), Ostróżku Wielkim (il. 3),
Toporach (il. 4), Berdyczowie (il. 5) oraz w Iwankowie (il. 6). Wszystkie budowle
powstały w ostatniej ćwierci w. XVIII i na początku w. XIX. Niniejszy komunikat ma
za zadanie przybliżyć tę nieznaną dotąd, a jednorodną stylistycznie grupę budowli.
Literatura poświęcona wymienionym kościołom jest praktycznie znikoma. Poza
wspomnianym opracowaniem Jerzego Kowalczyka, traktującym o kościele w Kotel-
ni, krótkie informacje odnajdujemy jedynie w Słowniku Geograficznym, Dziejach
rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Romana Aftanazego i ukraińskim
katalogu zabytków.
Najstarszym w grupie jest kościół parafialny p.w. Św. Antoniego Padewskiego
w Starej Kotelni (il. 1), ufundowany przez Antoniego Pruszyńskiego3. Budowę roz-
poczęto w r. 1781, kościół konsekrowano w r. 17834. Jest to budowla trójnawowa,
trój przęsło wa, z głębokim prezbiterium zamkniętym trójbocznie, do którego przylega-
ją dwa kwadratowe aneksy. Fasada złożona jest z dwóch nakładających się na siebie
porządków. System wielkoporządkowy tworzą pary pilastrów o jońskich kapitelach
dźwigających wyłamujące się pod nimi belkowanie z trójkątnym, profilowanym
szczytem. System „małego” porządku sięgający połowy wysokości fasady został
1 Niniejszy komunikat powstał w oparciu o pracę seminaryjną Magdaleny Młodawskiej napisaną pod
kierunkiem prof. dr. hab. Adama Małkiewicza na seminarium sztuki nowożytnej w IHS UJ, w roku aka-
demickim 1999/2000.
J. Kowalczyk, Późnobarokowe kościoły i klasztory diecezji kijowskiej i dekanatu bracławskiego, [w:]
SKW, t. 3, red. J.K. Ostrowski, Kraków 1998, s. 29.
' Na temat kościoła w Starej Kotelni zob. SGKP, t. 4, Warszawa 1883, s. 492; Pamiatniki gradostro-
itiePstwa i architektury Ukrainskoj SSR., t. 2, 1985, s. 147; Schematyzm diecezji żytomierskiej, Żyto-
mierz 1995, s. 20; Kowalczyk, Późnobarokowe..., s. 29; J. Skarbek, Parafie, fdie, kaplice i klasztory w
Cesarstwie Rosyjskim w połowie XIX wieku, t. 1, cz. 1, Lublin 2000, s. 60.
4 OAH-Ż, 176-51-8, wizytacja diecezji łucko-żytomierskiej z r. 1819.
Andrzej Betlej
Instytut Historii Sztuki UJ
Kraków
KOŚCIOŁY O PALLADIANIZUJĄCYCH FASADACH
W DAWNYM WOJEWÓDZTWIE PODOLSKIM I KIJOWSKIM1 *
W r. 1996 Jerzy Kowalczyk opublikował obszerne opracowanie poświęcone ko-
ściołom późnobarokowym na terenie dawnej diecezji kijowskiej, w którym zwrócił
uwagę na kościół parafialny w Starej Kotelni (il. 1). Szczególnie zainteresowało go
efektowne rozwiązanie fasady o artykulacji złożonej z dwóch nakładających się na
siebie porządków i charakterystyczną wewnętrzną arkadą'. Dzięki inwentaryzacji
przeprowadzonej w latach 1999-2000 przez Koło Naukowe Studentów Historii Sztu-
ki UJ, udało się wyróżnić zwartą grupę świątyń o bardzo zbliżonych fasadach na
terenie dawnych województw podolskiego i kijowskiego. W ich elewacjach fronto-
wych zastosowano schemat oparty na przenikaniu się porządków architektonicznych,
z dodaną wewnętrzną arkadą na osi, bądź schemat, gdzie występuje tylko jeden, wiel-
ki porządek, wzbogacony jedynie o wspomnianą arkadę. Do grupy można zaliczyć
kościoły parafialne w Starej Kotelni, Mańkowcach (il. 2), Ostróżku Wielkim (il. 3),
Toporach (il. 4), Berdyczowie (il. 5) oraz w Iwankowie (il. 6). Wszystkie budowle
powstały w ostatniej ćwierci w. XVIII i na początku w. XIX. Niniejszy komunikat ma
za zadanie przybliżyć tę nieznaną dotąd, a jednorodną stylistycznie grupę budowli.
Literatura poświęcona wymienionym kościołom jest praktycznie znikoma. Poza
wspomnianym opracowaniem Jerzego Kowalczyka, traktującym o kościele w Kotel-
ni, krótkie informacje odnajdujemy jedynie w Słowniku Geograficznym, Dziejach
rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Romana Aftanazego i ukraińskim
katalogu zabytków.
Najstarszym w grupie jest kościół parafialny p.w. Św. Antoniego Padewskiego
w Starej Kotelni (il. 1), ufundowany przez Antoniego Pruszyńskiego3. Budowę roz-
poczęto w r. 1781, kościół konsekrowano w r. 17834. Jest to budowla trójnawowa,
trój przęsło wa, z głębokim prezbiterium zamkniętym trójbocznie, do którego przylega-
ją dwa kwadratowe aneksy. Fasada złożona jest z dwóch nakładających się na siebie
porządków. System wielkoporządkowy tworzą pary pilastrów o jońskich kapitelach
dźwigających wyłamujące się pod nimi belkowanie z trójkątnym, profilowanym
szczytem. System „małego” porządku sięgający połowy wysokości fasady został
1 Niniejszy komunikat powstał w oparciu o pracę seminaryjną Magdaleny Młodawskiej napisaną pod
kierunkiem prof. dr. hab. Adama Małkiewicza na seminarium sztuki nowożytnej w IHS UJ, w roku aka-
demickim 1999/2000.
J. Kowalczyk, Późnobarokowe kościoły i klasztory diecezji kijowskiej i dekanatu bracławskiego, [w:]
SKW, t. 3, red. J.K. Ostrowski, Kraków 1998, s. 29.
' Na temat kościoła w Starej Kotelni zob. SGKP, t. 4, Warszawa 1883, s. 492; Pamiatniki gradostro-
itiePstwa i architektury Ukrainskoj SSR., t. 2, 1985, s. 147; Schematyzm diecezji żytomierskiej, Żyto-
mierz 1995, s. 20; Kowalczyk, Późnobarokowe..., s. 29; J. Skarbek, Parafie, fdie, kaplice i klasztory w
Cesarstwie Rosyjskim w połowie XIX wieku, t. 1, cz. 1, Lublin 2000, s. 60.
4 OAH-Ż, 176-51-8, wizytacja diecezji łucko-żytomierskiej z r. 1819.