DOI Artikel:
Wolańska, Joanna: Nieznany naśladowca Jana Henryka Rosena w kościele parafialnym w Toustem na Podolu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.25724#0215
Joanna Wolańska
Instytut Historii Sztuki UJ
Kraków
NIEZNANY NAŚLADOWCA JANA HENRYKA ROSENA
W KOŚCIELE PARAFIALNYM W TOUSTEM NA PODOLU
W r. 1997, podczas kolejnego studenckiego wyjazdu inwentaryzacyjnego, obej-
mującego południowo-wschodnie tereny przedwojennej Archidiecezji Lwowskiej,
został zinwentaryzowany dawny kościół parafialny w Toustem w dawnym dekanacie
skałackim1 2. Miejscowość ta - przed II wojną światową miasteczko w powiecie ska-
łackim województwa tarnopolskiego, położone u podnóża wzgórz Miodoborów -
prawie nie zachowała już śladów swej dawnej świetności. Kiedyś Touste znajdowało
się na szlaku handlowym prowadzącym do Lwowa i cieszyło się wieloma przywile-
jami nadawanymi przez kolejnych właścicieli. Było opasane murami, miało rynek, a
przy nim ratusz, cerkiew, synagogę i kościół - istniejący do dziś, lecz używany obec-
nie jako magazyn kołchozowy'. Zachowane w nim szczątkowo malowidła ścienne są
przedmiotem niniejszego komunikatu.
Parafię rzymsko katolicką w Toustem erygował 11 II 1715 Adam Mikołaj z
Granowa Sieniawski, kasztelan krakowski, wielki hetman koronny i ówczesny wła-
ściciel miasteczka3. Natychmiast przystąpiono do budowy drewnianego kościoła p.w.
Niepokalanego Poczęcia NMP, który jednak wkrótce potem spłonął. Źródła notują, że
jeszcze ten sam Sieniawski (zapewne przed r. 1726) na miejsce spalonego ufundował
kościół murowany, konsekrowany w r. 1769.
Od Sieniawskich miasteczko przeszło w ręce Czartoryskich, a następnie Rzewu-
skich; na początku w. XIX zakupił je Leopold Poeltenberg, a od r. 1872 - i zapewne
aż do wybuchu II wojny światowej - należało do rodziny Fedorowiczów. Losy mia-
steczka dzielił kościół. Na podstawie dostępnych mi źródeł trudno jednak powiedzieć
coś więcej o jego dziejach. Ostatni inwentarz kościoła z r. 19384 * informuje, że jego
wyposażenie składało się z trzech, określonych jako „barokowe”, ołtarzy, ambony,
organów i innych pomniejszych sprzętów. Na tej podstawie można przyjąć, że kościół
prawdopodobnie nie poniósł większych szkód podczas I wojny światowej. Wiadomo
natomiast, że pod koniec lat dwudziestych w. XX naprawiano po zniszczeniach wo-
jennych budynki przykościelne^. Być może przy tej okazji powzięto także myśl od-
nowienia kościoła i ozdobienia go malowidłami, które musiały powstać w latach
około 1935-39, najprawdopodobniej pod koniec tego przedziału czasowego.
1 Wykorzystane w komunikacie niepublikowane materiały dotyczące kościoła w Toustem (fotografie i
opisy inwentaryzacyjne) pochodzą z archiwum Pracowni Badań nad Sztuką Ziem Wschodnich Dawnej
Rzeczypospolitej w IHS UJ. Dokumentacja została wykonana przez studentów z Koła Naukowego Stu-
dentów Historii Sztuki UJ. Dane na temat stanu zachowania i funkcji kościoła pochodzą z r. 1997.
2 SGKP, t. 12, 1891, s. 433-434.
3 AALw., TP-336, Inwentarz rzym.-kat. parafii w Toustem, 1938, s. 1.
4 Ibidem, s. 3—4.
' Ibidem, s. 12.
Instytut Historii Sztuki UJ
Kraków
NIEZNANY NAŚLADOWCA JANA HENRYKA ROSENA
W KOŚCIELE PARAFIALNYM W TOUSTEM NA PODOLU
W r. 1997, podczas kolejnego studenckiego wyjazdu inwentaryzacyjnego, obej-
mującego południowo-wschodnie tereny przedwojennej Archidiecezji Lwowskiej,
został zinwentaryzowany dawny kościół parafialny w Toustem w dawnym dekanacie
skałackim1 2. Miejscowość ta - przed II wojną światową miasteczko w powiecie ska-
łackim województwa tarnopolskiego, położone u podnóża wzgórz Miodoborów -
prawie nie zachowała już śladów swej dawnej świetności. Kiedyś Touste znajdowało
się na szlaku handlowym prowadzącym do Lwowa i cieszyło się wieloma przywile-
jami nadawanymi przez kolejnych właścicieli. Było opasane murami, miało rynek, a
przy nim ratusz, cerkiew, synagogę i kościół - istniejący do dziś, lecz używany obec-
nie jako magazyn kołchozowy'. Zachowane w nim szczątkowo malowidła ścienne są
przedmiotem niniejszego komunikatu.
Parafię rzymsko katolicką w Toustem erygował 11 II 1715 Adam Mikołaj z
Granowa Sieniawski, kasztelan krakowski, wielki hetman koronny i ówczesny wła-
ściciel miasteczka3. Natychmiast przystąpiono do budowy drewnianego kościoła p.w.
Niepokalanego Poczęcia NMP, który jednak wkrótce potem spłonął. Źródła notują, że
jeszcze ten sam Sieniawski (zapewne przed r. 1726) na miejsce spalonego ufundował
kościół murowany, konsekrowany w r. 1769.
Od Sieniawskich miasteczko przeszło w ręce Czartoryskich, a następnie Rzewu-
skich; na początku w. XIX zakupił je Leopold Poeltenberg, a od r. 1872 - i zapewne
aż do wybuchu II wojny światowej - należało do rodziny Fedorowiczów. Losy mia-
steczka dzielił kościół. Na podstawie dostępnych mi źródeł trudno jednak powiedzieć
coś więcej o jego dziejach. Ostatni inwentarz kościoła z r. 19384 * informuje, że jego
wyposażenie składało się z trzech, określonych jako „barokowe”, ołtarzy, ambony,
organów i innych pomniejszych sprzętów. Na tej podstawie można przyjąć, że kościół
prawdopodobnie nie poniósł większych szkód podczas I wojny światowej. Wiadomo
natomiast, że pod koniec lat dwudziestych w. XX naprawiano po zniszczeniach wo-
jennych budynki przykościelne^. Być może przy tej okazji powzięto także myśl od-
nowienia kościoła i ozdobienia go malowidłami, które musiały powstać w latach
około 1935-39, najprawdopodobniej pod koniec tego przedziału czasowego.
1 Wykorzystane w komunikacie niepublikowane materiały dotyczące kościoła w Toustem (fotografie i
opisy inwentaryzacyjne) pochodzą z archiwum Pracowni Badań nad Sztuką Ziem Wschodnich Dawnej
Rzeczypospolitej w IHS UJ. Dokumentacja została wykonana przez studentów z Koła Naukowego Stu-
dentów Historii Sztuki UJ. Dane na temat stanu zachowania i funkcji kościoła pochodzą z r. 1997.
2 SGKP, t. 12, 1891, s. 433-434.
3 AALw., TP-336, Inwentarz rzym.-kat. parafii w Toustem, 1938, s. 1.
4 Ibidem, s. 3—4.
' Ibidem, s. 12.