Barok i Bizancjum - czyli o pożytkach z „odmoskwiania" Kresów*

241

błyszczącymi w słońcu złotymi kopułami, swoją główną fasadą wychodzącą na lep-
sze ulice i plac sprawia radosne wrażenie dla oczu Rosjan"42. Warto tu przytoczyć
wrażenia młodej żony Fiodora Dostojewskiego, Anny, która w r. 1867, w popow-
staniowym Wilnie, z satysfakcją delektowała się wraz z mężem architekturą „ka-
plicy na placu Gieorgijewskim zbudowanej na pamiątkę uśmierzenia Polaków. Jest
bardzo piękna, prosta i lekka. Bardzo mi się podobała"43. A kaplica, ta, wzniesiona
pod patronatem cara Aleksandra II i gubernatora Michaiła Murawiowa, stanowiła
istną egzemplifikację tego wszystkiego, co w prawosławnej architekturze sakral-
nej zazwyczaj raziło polskie oczy44. Jak deklarowali Rosjanie, miała być „świadec-
twem dla przyszłych pokoleń bohaterskich czynów naszych żołnierzy, walecznych
i ofiarnych zasług Michaiła Nikołjewicza Murawjowa, który przywrócił pokój
w tym kraju, [...] po wsze czasy świadectwem potęgi rosyjskiego ducha"45. Ale już
w oczach wielu Niemców okupujących przez kilka lat I wojny światowej polskie
ziemie kresowe cerkwie jawiły się jako symbol ich potężnego wroga - Rosji. Na-
wet jeśli stanowiły pewną egzotyczną atrakcję, to wydawały się w swej masie
obce i niegustowne, a ponadto dawały znakomity asumpt do wyrażenia poczucia
kulturowej i cywilizacyjnej wyższości. Przykładowo Richard Schlichting, autor
obszernej monografii historycznej Litwy zauważał, iż „wśród wielu rosyjskich
świątyń Litwy bardzo niewiele posiada znaczenie kulturalne. [...] Kolory i formy
są często odrażająco bezgustowne lub natrętne". Mimo niechęci uległ urokowi
kilku przykładów: „zdarzają się też jednak dobre rozwiązania, jak pokazuje [re-
produkowana] cerkiew w Wiłkomierzu. Naprawdę piękną budowlą jest cerkiew
w Grodnie ze swymi dziewięcioma błękitnymi kopułami"46. Niemniej jednak
„wielkie reprezentacyjne budowle, jak sobór w Kownie czy cerkiew Romanowów
w Wilnie chcą oddziaływać swą masywnością. Brak im jednak solidnego prze-
pracowania form artystycznych w detalu, wszystko jest hołdem dla minionych
stuleci, jednakże z taką niesolidnością wykonania, jaka jest możliwa już tylko
w Rosji, gdzie stała się regułą"47.
Tandeta i blichtr - to częste motywy w polskich opisach cerkwi, a już niemal zawsze
podkreślane w przypadku cerkwi urządzonych w dawnych świątyniach katolickich
lub unickich. „W cerkwi pozostało wiele pamiątek z czasów, gdy była jeszcze w rękach
katolickich. Rzucają się one od razu każdemu w oczy" - pisano w r. 1935 na łamach

42 Ibidem, s. 103.

43 A. Dostojewska, Mój biedny Fiedia. Dziennik, tłum. R. Przybylski, Warszawa 1971, s. 22.

44 Kaplica ta, niewielka, na planie oktogonu, powstała w łatach 1863-65 według projektu peters-
burskiego architekta-akademika Aleksandra Riezanowa, jako kaplica wojskowa, przeznaczona dla
pułków tłumiących powstanie. Nosiła wezwanie św. Aleksandra Newskiego. Z zewnątrz zdobiona
była marmurowymi okładzinami i mozaikami, m. in. z wizerunkiem ikony Matki Boskiej Kazań-
skiej. Na tablicach wyryto nazwiska rosyjskich żołnierzy poległych w walce z „polskimi buntowni-
kami". Graniasty hełm był malowany na jaskrawe kolory i zwieńczony złocistą cebulastą kopułką.
Paradoksalnie, budowla została rozebrana w r. 1919 podczas okupacji bolszewickiej, oczywiście
nie ze względu na swój styl, co funkcję.

45 Paszkiewicz, W służbie..., s. 100.

46 Cerkiew ta, wciąż stojąca, była przez grodzieńskich Polaków uważana za szczyt bezguścia, gdyż
stanowi istną wręcz „orgię" wszystkich cech stylu neoruskiego.

47 R. Schlichting, Bilder aus Litauen: im Auftrage des Chefs und unter Mitarbeit zahlreicher Herren der
Militdrverwaltung Litauen, Kowno 1917, s. 144-145.