Studia muzealne / Muzeum Narodowe w Poznaniu (21.2015)

Autorskie „Ja" Jacka Malczewskiego, czyli o autoportretach malarza...


13. Chrystus
i jawnogrzesznica, 1910,
olej na tekturze,
73 x 61 cm,
wł. prywatna

i czyni warunkiem zbawienia, nie dotyczy tyl-
ko wizerunków własnych artysty, ale stwarza
dodatkowe odniesienie dla autosakralizują-
cych portretów, okazuje się bowiem, że pol-
skość i świętość to nieodległe etapy w spiry-
tualnej ewolucji i uzurpacja twórcy nie była
aż tak wielkim zarozumialstwem.
Wizerunki własne Malczewskiego, w uję-
ciu ogólnym, traktować należy zatem jako ro-
dzaj „filozoficznej autobiografii", prezentację
postawy światopoglądowej i świadomości ar-
tysty poszerzonej o przeszłe i przyszłe wciele-
nia jego ducha, ale zarazem jako symboliczną
ewokację twórczego podmiotu w ogóle, por-
te-paroles twórcy-geniusza, wykładnik kon-
cepcji sztuki będącej nieustannym procesem
samopoznania i samorealizacji, opisem życia
duchowego jaźni artysty, uzewnętrznianiem
dynamicznych relacji jego „ja" empirycznego

i pojawiającego się w rozbłyskach natchnie-
nia istotnego „ja" transcendentnego, ekspre-
sją fenomenu aktu twórczego jako kontaktu
z absolutem, Duszą Świata, momentalne-
go przebłysku „wiecznego w czasowym, nie-
skończonego w skończonym czy nieuświa-
damialnego w świadomym"186. Mimo pierw-
szoosobowej narracji trudno byłoby jednak
nazwać ten zespół obrazów artysty malar-
stwem autotematycznym i egocentrycznym
w potocznym rozumieniu tego słowa. Za-
warte w nich rewelatorstwo dotyczące natu-
ry bytu i możliwości jego poznania, miejsca
i roli człowieka we wszechświecie oraz sote-
rycznych zadań sztuki czyni je twórczością
natchnioną, profetyczną, misyjną. Malczew-
ski staje się w nich pośrednikiem Najwyższe-
go, rewelatorem tajemnic bytu. To także tłu-
maczy, dlaczego artysta nie studiował swojej
twarzy, traktował ją jak maskę, znak, fizycz-
ny emblemat swego ducha. Ta manifestacja
metafizycznej filozofii artysty, sylleptyczne-
go określenia jego roli jako podmiotu dzie-
ła187, wywodzi się głównie z utworów Słowac-
kiego, choć niektóre idee pojawiły się później
również w teorii twórczości Fryderyka Nietz-
schego. Uwidacznia to cały szereg ogólnych
i szczegółowych zbieżności warstwy treścio-
wej i metatekstowej jego obrazów z myślą po-
ety. Ogólne dotyczą problemów tożsamości
artysty oraz zagadnień sztuki, szczegółowe
odnoszą się do określonych dzieł poetyckich
i filozoficznych poety.
Manifestacja mistycznej filozofii
sztuki w przemówieniu rektorskim
Jacka Malczewskiego z 1912 roku
Malczewski rzadko wypowiadał się pu-
blicznie na temat sztuki. Swoje poglądy do-
tyczące filozofii twórczości zawarł w trzech
zaledwie publil<acjach: odpowiedzi na ankietę
rozpisaną w 1906 r. przez Przegląd Powszech-
ny188, artykule o Pochodzie na Wawel Wacława

171