DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.43361#0953
955
Streszczenie
‘Zamki konwentualne w Prusach Zakonnych’
W latach ok. 1250-1410 powstaje w Prusach ponad 150 zamkow. Najbardziej charakterystyczny
kategori? stanowiy zamki konwentualne, siedziby komtura b?dycego najwyzszy instancjy poli-
tyczny, religijny, gospodarczy i sydowniczy na terenie jednostek terytorialnych, jakie stanowily
komturie. Komtur przewodniczyl konwentowi sldadajycemu si? w teorii z 12 braci zakonnych
(na wzör Chrystusa i Apostolow), ktörzy zyli za klauzury klasztorny. Sytuacja ta spowodowala
powstanie okreslonego typu budowli, zamku-klasztoru, obejmujycego m.in. kaplic? (kosciöZ
zamkowy), kapitularz, refektorium i dormitorium. Ten najwazniejszy w Prusach rodzaj architek-
tury militarnej, reprezentowany przez 38 obiektöw (w tym czterech hipotetycznie do tego typu
zaliczonych) stal si? przedmiotem niniejszej publikacji, pracy doktorskiej obromonej na ham-
burskim uniwersytecie w 1997 roku.
Zamierzeniem pracy jest wypeZnienie dotkliwej luki w badaniach historii architektury. Mimo ze
zamki krzyzackie byly przedmiotem naukowego zainteresowania badaczy od ponad 200 lat, za-
dziwia niewielka ilos'c prac syntetycznych. Istniejyce opracowania tego tematu sy cz?sciowo
przestarzale (Steinbrecht 1888; Steinbrecht 1920), umieszczajy ogöl zamkow krzyzackich w
sztywnych ramach anachronicznej dzisiaj morfologicznej teorii sztuki (Clasen 1927), tudziez (je-
dyna polskoj?zyczna synteza) koncentrujy si? na zagadnieniach poczytköw zakonu krzyzackiego
czy problemach technologicznych (Arszynski 1996). Dodatkowym problemem jest nacjonalisty-
czna perspektywa z jakiej ujmowany byl temat Krzyzaköw, tendencja gloryfikujyca w niemieckiej
nauce, a pot?piajyca w polskim pismiennictwie. Szcz^sliwie obecnie przezwyci?zona, dopro-
wadziZa ona jednak do wielu falszerstw, przeinaczen i uproszczen, co powoduje koniecznosc
krytycznego potraktowania duzej cz^s'ci dotyczasowego dorobku naukowego dotyczycego tego
zakonu (rozdz. 1.2.1., s. 32 nn.).
Katalog obiektöw jako niezb^dna podstawa do dalszych badan jest prawdopodobnie najwaz-
niejszy cz?sciy niniejszej pracy. Oparty na kwerendach literatury, PKZ-owskich inwentaryzacjach
oraz autopsji ujmuje on 38 zamkow i podzielony jest na histori?, opis, stan zachowania, materiaZ
i sposöb budowy, stan badan i literatur? (cz?sc II, s. 335 nn.).
Na podstawie katalogu powstaZa typologia domöw konwentu, ktöre wedZug cz^sciowo nowego
datowania, zrödeZ oraz podobienstw stylistycznych podzielone zostaZy na siedem grup. Naj-
starsze dwa zamki konwentualne wzniesiono na waZach wczesniejszych obwarowan polskich lub
pruskich (Torun, Balga/ros. WeseZoje; rozdz. 2.1., s. 55 nn.), w czego wyniku powstaZy dwa uni-
kalne plany zamku. Natomiast wbrew szeroko rozpowszechmonemu w literaturze poglydowi, nie
istniejy fakty potwierdzajyce podobny praktyk? budowlany przy innych nieregularnych zamkach
(BierzgZowo, Pokrzywno, Grudziydz; rozdz. 2.2., s. 70 nn.). Nieregularne domy konwentu
ust^pujy okoZo roku 1270 wydZuzonym zamkom na planie regularnym (Lochstedt, Malbork, Po-
karmin/ros. Uszakowo, prwd. Krölewiec; rozdz. 2.3., s. 88 nn.). Zdefiniowanie tej grupy zam-
köw jako ‘Haffburgen’ przez Schmida nie uwzgl^dniZo najwazniej ze wspölnych im cech: ich
tröjskrzydZowos'ci. Dalszych badan wymagajy niewytpliwe, zauwazone juz przez Frycza,
powiyzania ‘zamkow nad Zalewem Wislanym’ z marchijsky architektury cystersöw.
Dalsze grupy to wczesne kasztele ziemi cheZminskiej (Papowo Biskupie, Rogözno-Zamek,
Golub-Dobrzyn; rozdz. 2.4., s. 124 nn.), grupa t.zw. ldasycznych, najciekawszych architekto-
mcznie, kaszteli (Gniew, Radzyn CheZminski, Brodnica; rozdz. 2.5., s. 144 nn.), heterogenne
Streszczenie
‘Zamki konwentualne w Prusach Zakonnych’
W latach ok. 1250-1410 powstaje w Prusach ponad 150 zamkow. Najbardziej charakterystyczny
kategori? stanowiy zamki konwentualne, siedziby komtura b?dycego najwyzszy instancjy poli-
tyczny, religijny, gospodarczy i sydowniczy na terenie jednostek terytorialnych, jakie stanowily
komturie. Komtur przewodniczyl konwentowi sldadajycemu si? w teorii z 12 braci zakonnych
(na wzör Chrystusa i Apostolow), ktörzy zyli za klauzury klasztorny. Sytuacja ta spowodowala
powstanie okreslonego typu budowli, zamku-klasztoru, obejmujycego m.in. kaplic? (kosciöZ
zamkowy), kapitularz, refektorium i dormitorium. Ten najwazniejszy w Prusach rodzaj architek-
tury militarnej, reprezentowany przez 38 obiektöw (w tym czterech hipotetycznie do tego typu
zaliczonych) stal si? przedmiotem niniejszej publikacji, pracy doktorskiej obromonej na ham-
burskim uniwersytecie w 1997 roku.
Zamierzeniem pracy jest wypeZnienie dotkliwej luki w badaniach historii architektury. Mimo ze
zamki krzyzackie byly przedmiotem naukowego zainteresowania badaczy od ponad 200 lat, za-
dziwia niewielka ilos'c prac syntetycznych. Istniejyce opracowania tego tematu sy cz?sciowo
przestarzale (Steinbrecht 1888; Steinbrecht 1920), umieszczajy ogöl zamkow krzyzackich w
sztywnych ramach anachronicznej dzisiaj morfologicznej teorii sztuki (Clasen 1927), tudziez (je-
dyna polskoj?zyczna synteza) koncentrujy si? na zagadnieniach poczytköw zakonu krzyzackiego
czy problemach technologicznych (Arszynski 1996). Dodatkowym problemem jest nacjonalisty-
czna perspektywa z jakiej ujmowany byl temat Krzyzaköw, tendencja gloryfikujyca w niemieckiej
nauce, a pot?piajyca w polskim pismiennictwie. Szcz^sliwie obecnie przezwyci?zona, dopro-
wadziZa ona jednak do wielu falszerstw, przeinaczen i uproszczen, co powoduje koniecznosc
krytycznego potraktowania duzej cz^s'ci dotyczasowego dorobku naukowego dotyczycego tego
zakonu (rozdz. 1.2.1., s. 32 nn.).
Katalog obiektöw jako niezb^dna podstawa do dalszych badan jest prawdopodobnie najwaz-
niejszy cz?sciy niniejszej pracy. Oparty na kwerendach literatury, PKZ-owskich inwentaryzacjach
oraz autopsji ujmuje on 38 zamkow i podzielony jest na histori?, opis, stan zachowania, materiaZ
i sposöb budowy, stan badan i literatur? (cz?sc II, s. 335 nn.).
Na podstawie katalogu powstaZa typologia domöw konwentu, ktöre wedZug cz^sciowo nowego
datowania, zrödeZ oraz podobienstw stylistycznych podzielone zostaZy na siedem grup. Naj-
starsze dwa zamki konwentualne wzniesiono na waZach wczesniejszych obwarowan polskich lub
pruskich (Torun, Balga/ros. WeseZoje; rozdz. 2.1., s. 55 nn.), w czego wyniku powstaZy dwa uni-
kalne plany zamku. Natomiast wbrew szeroko rozpowszechmonemu w literaturze poglydowi, nie
istniejy fakty potwierdzajyce podobny praktyk? budowlany przy innych nieregularnych zamkach
(BierzgZowo, Pokrzywno, Grudziydz; rozdz. 2.2., s. 70 nn.). Nieregularne domy konwentu
ust^pujy okoZo roku 1270 wydZuzonym zamkom na planie regularnym (Lochstedt, Malbork, Po-
karmin/ros. Uszakowo, prwd. Krölewiec; rozdz. 2.3., s. 88 nn.). Zdefiniowanie tej grupy zam-
köw jako ‘Haffburgen’ przez Schmida nie uwzgl^dniZo najwazniej ze wspölnych im cech: ich
tröjskrzydZowos'ci. Dalszych badan wymagajy niewytpliwe, zauwazone juz przez Frycza,
powiyzania ‘zamkow nad Zalewem Wislanym’ z marchijsky architektury cystersöw.
Dalsze grupy to wczesne kasztele ziemi cheZminskiej (Papowo Biskupie, Rogözno-Zamek,
Golub-Dobrzyn; rozdz. 2.4., s. 124 nn.), grupa t.zw. ldasycznych, najciekawszych architekto-
mcznie, kaszteli (Gniew, Radzyn CheZminski, Brodnica; rozdz. 2.5., s. 144 nn.), heterogenne