DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.23702#0065
POLSKIE RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE W XIX W.
W wyniku utraty niepodległości i ostatecznego rozbioru pomiędzy trzy sąsiednie mocarstwa, Rosję, Prusy i Austrię, naród polski
znalazł się od 1795 roku w zupełnie nowych warunkach, oddziaływujących przemożnie na stosunki społeczne, gospodarcze i kultu-
ralne. Zniszczenie struktury politycznej Rzeczypospolitej szlacheckiej łączyło się w sposób oczywisty i konsekwentny z upadkiem
ideologii sarmackiej i tak już mocno nadwątlonej przez ruch oświecenia i postępu społecznego. Sarmatyzm potępiano, szczególnie
w okresie Sejmu Wielkiego i usilnych starań o ratowanie Państwa, przypisując mu ciężkie przewiny: zacofanie i obskuratyzm,
egoizm klasowy i tromtadracki patriotyzm, dziwactwo, rozrzutność i korupcję, okrucieństwo i pychę. Podzwonne sarmatyzmowi
w jasnych barwach, ale nie bez romantycznej ironii, ułożył Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu. Bardziej krytycznie, niemal jado-
wicie, choć wciąż z rodzajem fascynacji, wypowiedział się o nim Juliusz Słowacki w swych wstrząsających dramatach — Mazepie,
Śnie Srebrnym Salomei i Samuelu Zborowskim. Ostatecznie rozprawił się z nim Stanisław Wyspiański w Weselu i Wyzwoleniu.
Siłą inercji trwała jeszcze kultura sarmacka w pierwszych dziesiątkach XIX w., ale przygaszona, ustępująca, niebuńczuczna. Wielkie
latyfundia magnackie na Wschodzie, ostoja sarmatyzmu, leżały w ruinie, zubożała szlachta masowo przeprowadzała się do miast,
wraz z oświeconym mieszczaństwem współtworząc nową warstwę społeczną — inteligencję, podobnie było z częścią arystokracji.
Właśnie miasta przekształcały się w główne ośrodki kulturotwórcze, ale powstawała też klasa burżuazji, mająca własną obyczajo-
wość i własne cele. Generalnie przekształcał się system wytwórczości. Wraz z abdykacją króla Stanisława Augusta dramatycznie
kończył się jego owocny mecenat. Zamierały też warsztaty rzemieślnicze na dworach magnackich, zaś cechy w miastach przyjmowały
inny charakter. Manufaktury zwolna przemieniały się w fabryki, obliczone na wielką produkcję maszynową i wysoki zysk dla przed-
siębiorcy. Rodziła się klasa robotnicza i proletariat. Produkt fabryczny stawał się w pierwszym rzędzie towarem i różnił sięeasadni-
czo od dotychczasowego dzieła rąk rzemieślniczych.
Głębokie przeobrażenia w świadomości narodowej łączyły się z walką o odzyskanie niepodległości, podjętą natychmiast po
upadku Państwa, a która, znaczona częstszymi klęskami niż zwycięstwami, trwać miała aż po 1918 rok. Udział w wojnach rewolu-
cyjnej Francji, a następnie masowy udział w kampaniach napoleońskich, efemeryczne utworzenie wolnego, choć uzależnionego od
Francji, Księstwa Warszawskiego, powstania narodowe i wielkie emigracje — wszystko to bardzo ściśle wiązało Polaków z poli-
tyką europejską, zbliżało ich, a nawet wtapiało w nowe społeczności. Przysłowiowa polska zaściankowość ustępowała miejsca świa-
towości, choć zazwyczaj gorzki był chleb emigracyjny.
W kraju, z biegiem czasu, w sposób oczywiście naturalny, uwarunkowany względami życiowymi, nauką szkolną i studiami uni-
wersyteckimi, handlem i podróżami, sprawami finansowymi, urzędniczymi i służbą wojskową, wytwarzały się związki naprzód
pomiędzy Warszawą a Paryżem, pomiędzy Krakowem, Lwowem, Tarnowem a Wiedniem, pomiędzy Poznaniem a Berlinem.
Nieustannie trwały kontakty Polaków poprzez kordony i przez cały okres zaborów zachowywali oni poczucie narodowej i duchowej
jedności. Sprzyjał temu nieustanny rozwój, a nawet niebywały rozkwit kultury i to we wszystkich dziedzinach — w literaturze,
muzyce, teatrze, malarstwie i w innych sztukach plastycznych, także i w rzemiośle artystycznym. Wymiana była żywa, wzmożona
przez rozpowszechnianie publikacji, czasopism, dzienników, tygodników, reklam, wreszcie po prostu książek. W zakresie form
artystycznych kolejne style epoki — style dyrektoriatu, konsulatu i empiru, biedermeieru i Ludwika Filipa, style historyczne
drugiej połowy XIX w., drugie rokoko, neogotyk, neoromanizm i neobizantynizm, a przede wszystkim neorenesans — wszystkie
te typy, nawet w charakterystycznych odmianach i wariantach, np. w sformułowaniu paryskim, wiedeńskim, londyńskim czy pe-
tersburskim, pojawiały się w Polsce z niewielkim tylko opóźnieniem, łącznie z secesją przejętą pod sam koniec stulecia.
W dziedzinie rzemiosła artystycznego w ciągu całego stulecia trwała nieustanna polonizacja, a jednocześnie wyodrębnianie się
rzemiosł o charakterze artystycznym od ściśle użytkowych. Podobnie też jak w innych krajach wystąpił konflikt pomiędzy ręko-
dziełem a produkcją fabryczną. Z wielką ostrością zarysowały się pilne potrzeby teoretyzowania i kształcenia młodych kadr.
System kształcenia w dziale rzemiosł najwcześniej zmodernizowali Francuzi, gdyż już w 1794 roku, uchwałą Konwentu, utwo-
rzono w Paryżu instytucję pod nazwą Conservatoir National des Arts et Metiers, rychło wyposażając ją w bogate zbiory dzieł
rzemiosła artystycznego. Również w Paryżu, w pierwszej połowie XIX w., powołano do życia liczne szkoły przemysłowe i zorga-
nizowano kursy zawodowe. Większa jeszcze rola przypadła w tej domenie Anglii, a to głównie w związku z rewolucją przemy-
W wyniku utraty niepodległości i ostatecznego rozbioru pomiędzy trzy sąsiednie mocarstwa, Rosję, Prusy i Austrię, naród polski
znalazł się od 1795 roku w zupełnie nowych warunkach, oddziaływujących przemożnie na stosunki społeczne, gospodarcze i kultu-
ralne. Zniszczenie struktury politycznej Rzeczypospolitej szlacheckiej łączyło się w sposób oczywisty i konsekwentny z upadkiem
ideologii sarmackiej i tak już mocno nadwątlonej przez ruch oświecenia i postępu społecznego. Sarmatyzm potępiano, szczególnie
w okresie Sejmu Wielkiego i usilnych starań o ratowanie Państwa, przypisując mu ciężkie przewiny: zacofanie i obskuratyzm,
egoizm klasowy i tromtadracki patriotyzm, dziwactwo, rozrzutność i korupcję, okrucieństwo i pychę. Podzwonne sarmatyzmowi
w jasnych barwach, ale nie bez romantycznej ironii, ułożył Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu. Bardziej krytycznie, niemal jado-
wicie, choć wciąż z rodzajem fascynacji, wypowiedział się o nim Juliusz Słowacki w swych wstrząsających dramatach — Mazepie,
Śnie Srebrnym Salomei i Samuelu Zborowskim. Ostatecznie rozprawił się z nim Stanisław Wyspiański w Weselu i Wyzwoleniu.
Siłą inercji trwała jeszcze kultura sarmacka w pierwszych dziesiątkach XIX w., ale przygaszona, ustępująca, niebuńczuczna. Wielkie
latyfundia magnackie na Wschodzie, ostoja sarmatyzmu, leżały w ruinie, zubożała szlachta masowo przeprowadzała się do miast,
wraz z oświeconym mieszczaństwem współtworząc nową warstwę społeczną — inteligencję, podobnie było z częścią arystokracji.
Właśnie miasta przekształcały się w główne ośrodki kulturotwórcze, ale powstawała też klasa burżuazji, mająca własną obyczajo-
wość i własne cele. Generalnie przekształcał się system wytwórczości. Wraz z abdykacją króla Stanisława Augusta dramatycznie
kończył się jego owocny mecenat. Zamierały też warsztaty rzemieślnicze na dworach magnackich, zaś cechy w miastach przyjmowały
inny charakter. Manufaktury zwolna przemieniały się w fabryki, obliczone na wielką produkcję maszynową i wysoki zysk dla przed-
siębiorcy. Rodziła się klasa robotnicza i proletariat. Produkt fabryczny stawał się w pierwszym rzędzie towarem i różnił sięeasadni-
czo od dotychczasowego dzieła rąk rzemieślniczych.
Głębokie przeobrażenia w świadomości narodowej łączyły się z walką o odzyskanie niepodległości, podjętą natychmiast po
upadku Państwa, a która, znaczona częstszymi klęskami niż zwycięstwami, trwać miała aż po 1918 rok. Udział w wojnach rewolu-
cyjnej Francji, a następnie masowy udział w kampaniach napoleońskich, efemeryczne utworzenie wolnego, choć uzależnionego od
Francji, Księstwa Warszawskiego, powstania narodowe i wielkie emigracje — wszystko to bardzo ściśle wiązało Polaków z poli-
tyką europejską, zbliżało ich, a nawet wtapiało w nowe społeczności. Przysłowiowa polska zaściankowość ustępowała miejsca świa-
towości, choć zazwyczaj gorzki był chleb emigracyjny.
W kraju, z biegiem czasu, w sposób oczywiście naturalny, uwarunkowany względami życiowymi, nauką szkolną i studiami uni-
wersyteckimi, handlem i podróżami, sprawami finansowymi, urzędniczymi i służbą wojskową, wytwarzały się związki naprzód
pomiędzy Warszawą a Paryżem, pomiędzy Krakowem, Lwowem, Tarnowem a Wiedniem, pomiędzy Poznaniem a Berlinem.
Nieustannie trwały kontakty Polaków poprzez kordony i przez cały okres zaborów zachowywali oni poczucie narodowej i duchowej
jedności. Sprzyjał temu nieustanny rozwój, a nawet niebywały rozkwit kultury i to we wszystkich dziedzinach — w literaturze,
muzyce, teatrze, malarstwie i w innych sztukach plastycznych, także i w rzemiośle artystycznym. Wymiana była żywa, wzmożona
przez rozpowszechnianie publikacji, czasopism, dzienników, tygodników, reklam, wreszcie po prostu książek. W zakresie form
artystycznych kolejne style epoki — style dyrektoriatu, konsulatu i empiru, biedermeieru i Ludwika Filipa, style historyczne
drugiej połowy XIX w., drugie rokoko, neogotyk, neoromanizm i neobizantynizm, a przede wszystkim neorenesans — wszystkie
te typy, nawet w charakterystycznych odmianach i wariantach, np. w sformułowaniu paryskim, wiedeńskim, londyńskim czy pe-
tersburskim, pojawiały się w Polsce z niewielkim tylko opóźnieniem, łącznie z secesją przejętą pod sam koniec stulecia.
W dziedzinie rzemiosła artystycznego w ciągu całego stulecia trwała nieustanna polonizacja, a jednocześnie wyodrębnianie się
rzemiosł o charakterze artystycznym od ściśle użytkowych. Podobnie też jak w innych krajach wystąpił konflikt pomiędzy ręko-
dziełem a produkcją fabryczną. Z wielką ostrością zarysowały się pilne potrzeby teoretyzowania i kształcenia młodych kadr.
System kształcenia w dziale rzemiosł najwcześniej zmodernizowali Francuzi, gdyż już w 1794 roku, uchwałą Konwentu, utwo-
rzono w Paryżu instytucję pod nazwą Conservatoir National des Arts et Metiers, rychło wyposażając ją w bogate zbiory dzieł
rzemiosła artystycznego. Również w Paryżu, w pierwszej połowie XIX w., powołano do życia liczne szkoły przemysłowe i zorga-
nizowano kursy zawodowe. Większa jeszcze rola przypadła w tej domenie Anglii, a to głównie w związku z rewolucją przemy-