Żygulski, Zdzisław: Sztuka islamu w zbiorach polskich (Warszawa, 1989)

Od czasów średniowiecza Polska pozostawała w żywych kontaktach ze
Wschodem, w szerokim pojęciu tego terminu. Wynikało to przede wszystkim z geo-
politycznego położenia kraju — w samym środku Europy, pomiędzy Bałtykiem a
Morzem Czarnym, na odwiecznych szlakach migracji ludów i równie starych drogach
handlowych. Bieg tych szlaków nie zawsze był równoleżnikowy, a związki ze Wscho-
dem bodaj częściej utrzymywały się wzdłuż tras południkowych poprzez przełęcze
karpackie, Słowację, Węgry, Mołdawię i Wołoszczyznę do portów czarnomorskich,
do Konstantynopola-Stambułu i dalej do Anatolii, Armenii i Persji. Ale sygnały
orientalne sięgające Polski miały swe źródła również na Zachodzie, w muzułmań-
skiej Hiszpanii i w krajach Maghrebu, a podróżnikom i geografom arabskim zawdzię-
czamy pierwsze informacje na temat polskiej państwowości w X wieku. Ponadto
wpływy Orientu szły do Polski z Włoch, szczególnie za pośrednictwem Wenecji i Ge-
nui. Oddziaływał na kulturę Polski, wydobytej z mroków pradziejów, Oriens Chri-
stianus z głównym ośrodkiem w Bizancjum i drugim w Armenii, następnie zaś wciąż
potężniejący Oriens Islamicus, obejmujący Arabię, Persję i Turcję oraz inne kraje.

Rycerstwo polskie bardzo wcześnie, już z końcem wieku XIV, stanęło do
boju z prężnym islamem, sięgającym nieustannie po nowe ziemie, w istocie dążącym
do podbicia i podporządkowania sobie całego ówczesnego świata. Ochotnicze poczty
polskich rycerzy znajdowały się w armii chrześcijańskiej króla Zygmunta Luksembur-
skiego pod Nikopolem,uczestniczyły też w kolejnych wyprawach pod wodzą króla
Władysława III, zakończonych klęską warneńską. Nie udało się Polsce wspomóc gi-
nącego Bizancjum ani uratować pobratymczych Serbów i zaprzyjaźnionych Węgrów.
Rychło miecz osmański utorował sobie drogę aż do granic Rzeczypospolitej, państwa
rozległego, powstałego w wyniku unii dwóch narodów — Polski i Litwy — łączącego
pod wspólnym władaniem ogromne terytoria ruskie, bezpośrednio graniczące z do-
menami sułtańskimi i sułtańskich państw wasalnych, szczególnie chanatu Tatarów
krymskich. Wraz ze schyłkiem średniowiecza Rzeczpospolita nasiliła swą wschodnią
politykę, biorąc pod panowanie ziemie etnicznie niepolskie, z dawien dawna przesy-
cone prawosławiem, zresztą odwieczny teren mieszania się ludów, ras i kultów. Nara-
żając się na wojny oraz konflikty narodowościowe, społeczne i religijne, próbowała
Polska zaradzić trudnościom drogą wprowadzenia sprężystej administracji, osadzania
załóg wojskowych, sprzyjania polonizacji kniaziów litewsko-ruskich, lansowania ko-
lonizacji, wreszcie też unii Kościołów katolickiego i prawosławnego. Integrowaniu
kolosalnego państwa pod jednym berłem i Sejmem sprzyjał mit sarmatyzmu, w myśl
którego polska szlachta wywodziła się od wojowniczych Sarmatów, ongiś władców
szerokich stepów pomiędzy Dnieprem, Wisłą i Dunajem. To przekonanie, choć bez
rzeczywistych podstaw, dawało swoistą nadrzędność wobec wszystkich ludów zamie-
szkujących Rzeczpospolitą. Polifoniczność kulturowa stanowiła jedną z wybitnych
cech tego państwa. Od wieku XVI naczelnym instrumentem kulturotwórczym była
polszczyzna, wyrażająca się w wysoko rozwiniętej literaturze, zwłaszcza w poezji.

5