DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.4899#0137
130
Β . Ή αυντήρηαις, αντιγραφή και άνίδρυαις τών στηλών
παχέος οπωσδήποτε στρώματος πηλοϋ, αν, άνεγειρόμεναι,
δεν κατέλειπον άμέσο>ς τον πηλόν τοΰτον, άτε οντά ήδη
μεταβεβλημένον είς λίαν συμπαγές χώμα, άλλα συναπεκό-
μιζον αυτόν έπικείμενον, εφερον μεθ' εαυτών ογκώδες το
επίστρωμα {εΐκών 156" 157" πρβ. και είκ. 71)• τοΰτο ήδύνατο
νά άφαιρεθΰ, είς μεγάλα τμήματα συνολικώς, διασειόμενον
δι' οξέος μαχαιρίου μετά προσοχής πανταχόθεν κατά τάς
άκμάς της στήλης, ένθα η παράστασις δεν έθ?νάπτετο, ως μή
έξικνουμένη πολλάκις ί%>ς έκεϊ. Όντως δέ πολλάς εν γένει,
μάλιστα των δευτέρας τάξεως στηλών, άπεχωρίσαμεν ούτως
άπό τοΰ χωματώδους επιστρώματος, όπερ και δ ιετηρήσαμεν,
ως φέρον άποτύπωσιν των βαφών, λίαν διδακτικήν προς
έκτέλεσιν πιστής αντιγραφής των παραστάσεων.
Άλλ' όσαι στηλαι εΐχον κτισθή επί των τοίχων, η έπι
των διακένων των έπηυξημένων πύργων, επί ξηρον όλοκ
τοΰ λίθου, η κεχρισμένου δια λίαν λετττοϋ στρώματος πη-
Είκών 157. Στήλη έκ τοΰ τρίτου πύργου, φέρουσα γραπτήν παράσιαπιν όλως
άδιάγνωστον, ως ευρέθη μετύ. τών επικειμένων χωμάτων.
λοΰ, καθ' ά περιεγράψαμεν άνω σελ. .'!4 και ό4, αύται
συναπεκόμισαν πεπωρο)μέν<»> επίστρωμα χώματος, λίαν άπε-
σκ?π]ρυμμένον και δυσχερέστατον προς άποχο^ρισμόν δια τής
άνο) δηλωθείσης διασείσεως (είκών 155" ΙόΚ• 159" 160)" έν
τη τάξει δε ταύτη κατελέγετο και το άνω τμήμα της στήλης
της Φίλας- διότι το κάτω ήμισυ αυτής, ώς και αί λοιπαι
εννέα των έν τώδε τω Α' τεύχει πολυχρώμως απεικονιζόμε-
νων στηλών, δεν εφερον ουδέν επίστρωμα, ει μή τινας όγκί-
σκους χωμάτων και ριζίδια θάμνων* έκαθαρίσαμεν δέ τότε το
τμήμα εκείνο διά λεπίδος μαχαιρίου, ήρεμα και μετά μεγά-
λης προσοχής διαξέοντες τά χώματα. Άλλα και, ούτως έφάνη
ήιιΐν έ'κτοτε το μέσον τούτο τοΰ καθαρμού λίαν κινδυνώδες-
διότι συμπαρεσύροντο μετά τών άποξεσμάτων ένιαχοΰ και
βαφών τίνων τμήματα, μάλιστα τών παχύτερων και έξωγ-
κωμένων διό έπι έλαχίστοιν στηλών περαιτέρω εφήρμοσα
πλήρη τοιαύτην άπόξεσιν, επί τίνων δέ μερικον άποχωρισμόν
τών όγκο)δέστερον επικειμένων χωμάτων, άφεις τά πεπω-
ρωμένα είς ύπέρθεσιν, ώς δεικνύουσιν αί είκ. 159" 160.
Από δέ τών στεγανών εύρεθεισών στιφών, ήτοι τών
άνευ ούδενός χωματώδους έπιστροηιατος, έφ' ών ύπήρχον
μόνον όγκίσκοι τινές χωμάτων κατεσπαρμένοι, και σεσηπότα
ριζίδια θάμνων, ή άπόσπασις αυτών έτελέσθη ακινδύνως και
ευχερώς, διασειομένων τούτων και αφαιρουμένων δι'όστεΐ-
νων ή ξύλινων βελονών, σπανιώτερον διά μεταλλικών, όπου
τυχόν επεκάθηντο ταΰτα σκληρότατα και πεπωρωμένα, ή
ένθα έπέκειντο συνεσ,φιγμένα λατυπώδη λιθάρια μετά κό-
νεως μαρμάρου, προελθόντα έκ συγκρούσεων προς έτέ,ρους
λίθους και στήλας, ή έκ σφυρηλασιών διά λιθοκοπικών έργα-
λείων, έπι, τών παραστάσείον καΐ άλλαχοΰ τών στηλών γενο-
μένων Οπό τε τών συγκομισάντων τάς στήλας έκ τών νε-
κροταφείων τω καιρώ έκείνω, και υπό τών κτισάντων αύτάς
έν τοις πύργοις• διότι αμφότεροι, επισπεύδοντες εμφανώς τήν
έκτέλεσιν τοΰ έργου, συνέκρουον πολλάκις τάς στήλας άνευ
ουδεμιάς διακρίσεοος και άνευ ούδενός οίκτου, ή έ'θραυον
αύτάς; ή έσφυρηλάτουν κατά τάς έκασταχοϋ παρουσιαζό-
μενος άνάγκας προς δέουσαν έπι τών τοίχων και τών δια-
κένων προσαρμογήν, καθ' ά εΐπομεν έν τοις άνω σελ. 4!•.
Και ταΰτα μεν υπήρξαν τά πρώτα μέσα της συντηρή-
σεως τών βαφών, και ούτως έψεκάσθησαν αί πλεΐσται και
άρισται τών πρώτων εύρεθεισών έν έτει 1 907* στηλών,
ολίγον μετά τήν εύρεσιν και μέχρι τοΰ τέλους τού μηνός
Νοεμβρίου τού έτους εκείνου, άπαξ ή δίς, ενίοτε και τοίςι
όπου ό αντιγράφων αύτάς ζωγράφος ήτο ανάγκη νά διά-
γνωση μετ' έμοΰ δυσδιάκριτους τινάς λεπτομέρειας τών
παραστάσεων έκτοτε δέ άφείθησαν άψέκαστοι, πλην τίνων,
ας περιγράφων λεπτομερέστερον κατά τό εαρ τοΰ έ'τους
1908ου, έψέκασα άπαξ και ελαφρότατα- ομοίως διέμειναν.
παντελώς αδέκαστοι έκτοτε και αύται και αί λοιπαι εύρε-
θεΐσαι στηλαι πάσαι μέχρι τοΰ θέρους τοϋ έτους 1!»120υ,
δι' δν λόγον θά έκθέσιο έν τώ έπομένω κεφαλαίφ.
Υπέστησαν δέ τίνες στηλαι μικράς βλάθας μετά τήν
εύρεσιν, έπενεχθείσας ύπό χειρών ανθρώπων, έπισκεψαμένων
</.ύτάς: και πρώτον μεν ή στήλη τής Πηνηΐδος (είκών 10),
πρώτη ευρεθείσα, ώς εΐπον έν τοις άνω σελ. ] 7, συνεχύθη
κατά τον ώμον τοΰ ανδρός τάς βαφάς υπό τίνος ζωγράφου
έν Βόλω, δν άμα τή εύρέσει προσεκάλεσα, ίνα τάχιστα
άντιγράψη αυτήν ούτος έπι τή θέα αυτής, σιελώσας τον
αντίχειρα και τον δείκτην τής έαυτοΰ χειρός, έπέτριψεν έκεϊ
όλως άπροσδοκήτως τάς βαφάς προς δοκιμασίαν', πριν
προλάβω νά εμποδίσω αυτόν. Κατά δέ τό πρώτον δεκαή-
μερο ν τοΰ μηνός Σεπτεμβρίου τού έτους 1907ου, καθ'δ
ήσαν εις μεγίστη ν εντασιν αί άνασκαφαΐ και τά ευρήματα
πολυαριθμότατα έξήγοντο καθ' έκάστην, προσήλθον και διέ-
μειναν έν Βόλω επί τινας ημέρας φιλόμουσοι Γάλλοι ,τερι-
ηγηταί πολυπληθείς, ών πλείστοι επεσκέφθησαν τάς άνα-
σκαφάς, και απόντος έτι έμοΰ, προς καθοδήγησιν έτερων ανά
το προσίυρινύν Μουσεϊον, ή συνήρχοντο είς τό τελευταΐον
τοΰτο, έν φ εγώ μετέβαινον είς τάς άνασκαφάς, ή άλλαχοΰ
προς τον αυτόν σκοπόν '-'.
Φυσι,κόν λοιπόν ήτο και λίαν ένδεχύμενον, καίτοι δεν
δύναται νά πιστοποιηθή ύπ' έμοΰ, μή ύπάρξαντος αύτόπτου,
τό ότι υπέστησαν τ ίνας τότε, προστριθάς ένιαχοΰ τών παρα-
') Βλ. <-)εοοαλ. Μνημ. Γ σελ. 1!)»>.
2) Έν τω ήμερολογίω μου τοΰ 1907 κείνται τάδε γεγραμμένα:
«II Σεπτεμβρίου- έξακολουθοΰμεν τήν άνασκαορήν έπεκτείνομεν τήν
τομήν τής Νοτίας πλευράς- χθες τό πλεΐοτον τής ημέρας και αήμέ-
σον ουνωδεύοαμεν τους έλθόντας Γάλλους είς Ιημψοιάόα (—«Γορί-
τσαν>) και Μηλέας, και ήρμηνευσαμεν τά ευρήματα- σήμερον μετέ-
βημέν δι'δλίγην ώραν μετά Ι!.....της Γαλλικής Σχολής (ενν. είς
τάς άνασκαφάς)• ευρέθησαν τι,να εις πάντα τά σημεία τής ανασκα-
φής, άτινα μετεκομίσαμεν ενταΰθα».
Β . Ή αυντήρηαις, αντιγραφή και άνίδρυαις τών στηλών
παχέος οπωσδήποτε στρώματος πηλοϋ, αν, άνεγειρόμεναι,
δεν κατέλειπον άμέσο>ς τον πηλόν τοΰτον, άτε οντά ήδη
μεταβεβλημένον είς λίαν συμπαγές χώμα, άλλα συναπεκό-
μιζον αυτόν έπικείμενον, εφερον μεθ' εαυτών ογκώδες το
επίστρωμα {εΐκών 156" 157" πρβ. και είκ. 71)• τοΰτο ήδύνατο
νά άφαιρεθΰ, είς μεγάλα τμήματα συνολικώς, διασειόμενον
δι' οξέος μαχαιρίου μετά προσοχής πανταχόθεν κατά τάς
άκμάς της στήλης, ένθα η παράστασις δεν έθ?νάπτετο, ως μή
έξικνουμένη πολλάκις ί%>ς έκεϊ. Όντως δέ πολλάς εν γένει,
μάλιστα των δευτέρας τάξεως στηλών, άπεχωρίσαμεν ούτως
άπό τοΰ χωματώδους επιστρώματος, όπερ και δ ιετηρήσαμεν,
ως φέρον άποτύπωσιν των βαφών, λίαν διδακτικήν προς
έκτέλεσιν πιστής αντιγραφής των παραστάσεων.
Άλλ' όσαι στηλαι εΐχον κτισθή επί των τοίχων, η έπι
των διακένων των έπηυξημένων πύργων, επί ξηρον όλοκ
τοΰ λίθου, η κεχρισμένου δια λίαν λετττοϋ στρώματος πη-
Είκών 157. Στήλη έκ τοΰ τρίτου πύργου, φέρουσα γραπτήν παράσιαπιν όλως
άδιάγνωστον, ως ευρέθη μετύ. τών επικειμένων χωμάτων.
λοΰ, καθ' ά περιεγράψαμεν άνω σελ. .'!4 και ό4, αύται
συναπεκόμισαν πεπωρο)μέν<»> επίστρωμα χώματος, λίαν άπε-
σκ?π]ρυμμένον και δυσχερέστατον προς άποχο^ρισμόν δια τής
άνο) δηλωθείσης διασείσεως (είκών 155" ΙόΚ• 159" 160)" έν
τη τάξει δε ταύτη κατελέγετο και το άνω τμήμα της στήλης
της Φίλας- διότι το κάτω ήμισυ αυτής, ώς και αί λοιπαι
εννέα των έν τώδε τω Α' τεύχει πολυχρώμως απεικονιζόμε-
νων στηλών, δεν εφερον ουδέν επίστρωμα, ει μή τινας όγκί-
σκους χωμάτων και ριζίδια θάμνων* έκαθαρίσαμεν δέ τότε το
τμήμα εκείνο διά λεπίδος μαχαιρίου, ήρεμα και μετά μεγά-
λης προσοχής διαξέοντες τά χώματα. Άλλα και, ούτως έφάνη
ήιιΐν έ'κτοτε το μέσον τούτο τοΰ καθαρμού λίαν κινδυνώδες-
διότι συμπαρεσύροντο μετά τών άποξεσμάτων ένιαχοΰ και
βαφών τίνων τμήματα, μάλιστα τών παχύτερων και έξωγ-
κωμένων διό έπι έλαχίστοιν στηλών περαιτέρω εφήρμοσα
πλήρη τοιαύτην άπόξεσιν, επί τίνων δέ μερικον άποχωρισμόν
τών όγκο)δέστερον επικειμένων χωμάτων, άφεις τά πεπω-
ρωμένα είς ύπέρθεσιν, ώς δεικνύουσιν αί είκ. 159" 160.
Από δέ τών στεγανών εύρεθεισών στιφών, ήτοι τών
άνευ ούδενός χωματώδους έπιστροηιατος, έφ' ών ύπήρχον
μόνον όγκίσκοι τινές χωμάτων κατεσπαρμένοι, και σεσηπότα
ριζίδια θάμνων, ή άπόσπασις αυτών έτελέσθη ακινδύνως και
ευχερώς, διασειομένων τούτων και αφαιρουμένων δι'όστεΐ-
νων ή ξύλινων βελονών, σπανιώτερον διά μεταλλικών, όπου
τυχόν επεκάθηντο ταΰτα σκληρότατα και πεπωρωμένα, ή
ένθα έπέκειντο συνεσ,φιγμένα λατυπώδη λιθάρια μετά κό-
νεως μαρμάρου, προελθόντα έκ συγκρούσεων προς έτέ,ρους
λίθους και στήλας, ή έκ σφυρηλασιών διά λιθοκοπικών έργα-
λείων, έπι, τών παραστάσείον καΐ άλλαχοΰ τών στηλών γενο-
μένων Οπό τε τών συγκομισάντων τάς στήλας έκ τών νε-
κροταφείων τω καιρώ έκείνω, και υπό τών κτισάντων αύτάς
έν τοις πύργοις• διότι αμφότεροι, επισπεύδοντες εμφανώς τήν
έκτέλεσιν τοΰ έργου, συνέκρουον πολλάκις τάς στήλας άνευ
ουδεμιάς διακρίσεοος και άνευ ούδενός οίκτου, ή έ'θραυον
αύτάς; ή έσφυρηλάτουν κατά τάς έκασταχοϋ παρουσιαζό-
μενος άνάγκας προς δέουσαν έπι τών τοίχων και τών δια-
κένων προσαρμογήν, καθ' ά εΐπομεν έν τοις άνω σελ. 4!•.
Και ταΰτα μεν υπήρξαν τά πρώτα μέσα της συντηρή-
σεως τών βαφών, και ούτως έψεκάσθησαν αί πλεΐσται και
άρισται τών πρώτων εύρεθεισών έν έτει 1 907* στηλών,
ολίγον μετά τήν εύρεσιν και μέχρι τοΰ τέλους τού μηνός
Νοεμβρίου τού έτους εκείνου, άπαξ ή δίς, ενίοτε και τοίςι
όπου ό αντιγράφων αύτάς ζωγράφος ήτο ανάγκη νά διά-
γνωση μετ' έμοΰ δυσδιάκριτους τινάς λεπτομέρειας τών
παραστάσεων έκτοτε δέ άφείθησαν άψέκαστοι, πλην τίνων,
ας περιγράφων λεπτομερέστερον κατά τό εαρ τοΰ έ'τους
1908ου, έψέκασα άπαξ και ελαφρότατα- ομοίως διέμειναν.
παντελώς αδέκαστοι έκτοτε και αύται και αί λοιπαι εύρε-
θεΐσαι στηλαι πάσαι μέχρι τοΰ θέρους τοϋ έτους 1!»120υ,
δι' δν λόγον θά έκθέσιο έν τώ έπομένω κεφαλαίφ.
Υπέστησαν δέ τίνες στηλαι μικράς βλάθας μετά τήν
εύρεσιν, έπενεχθείσας ύπό χειρών ανθρώπων, έπισκεψαμένων
</.ύτάς: και πρώτον μεν ή στήλη τής Πηνηΐδος (είκών 10),
πρώτη ευρεθείσα, ώς εΐπον έν τοις άνω σελ. ] 7, συνεχύθη
κατά τον ώμον τοΰ ανδρός τάς βαφάς υπό τίνος ζωγράφου
έν Βόλω, δν άμα τή εύρέσει προσεκάλεσα, ίνα τάχιστα
άντιγράψη αυτήν ούτος έπι τή θέα αυτής, σιελώσας τον
αντίχειρα και τον δείκτην τής έαυτοΰ χειρός, έπέτριψεν έκεϊ
όλως άπροσδοκήτως τάς βαφάς προς δοκιμασίαν', πριν
προλάβω νά εμποδίσω αυτόν. Κατά δέ τό πρώτον δεκαή-
μερο ν τοΰ μηνός Σεπτεμβρίου τού έτους 1907ου, καθ'δ
ήσαν εις μεγίστη ν εντασιν αί άνασκαφαΐ και τά ευρήματα
πολυαριθμότατα έξήγοντο καθ' έκάστην, προσήλθον και διέ-
μειναν έν Βόλω επί τινας ημέρας φιλόμουσοι Γάλλοι ,τερι-
ηγηταί πολυπληθείς, ών πλείστοι επεσκέφθησαν τάς άνα-
σκαφάς, και απόντος έτι έμοΰ, προς καθοδήγησιν έτερων ανά
το προσίυρινύν Μουσεϊον, ή συνήρχοντο είς τό τελευταΐον
τοΰτο, έν φ εγώ μετέβαινον είς τάς άνασκαφάς, ή άλλαχοΰ
προς τον αυτόν σκοπόν '-'.
Φυσι,κόν λοιπόν ήτο και λίαν ένδεχύμενον, καίτοι δεν
δύναται νά πιστοποιηθή ύπ' έμοΰ, μή ύπάρξαντος αύτόπτου,
τό ότι υπέστησαν τ ίνας τότε, προστριθάς ένιαχοΰ τών παρα-
') Βλ. <-)εοοαλ. Μνημ. Γ σελ. 1!)»>.
2) Έν τω ήμερολογίω μου τοΰ 1907 κείνται τάδε γεγραμμένα:
«II Σεπτεμβρίου- έξακολουθοΰμεν τήν άνασκαορήν έπεκτείνομεν τήν
τομήν τής Νοτίας πλευράς- χθες τό πλεΐοτον τής ημέρας και αήμέ-
σον ουνωδεύοαμεν τους έλθόντας Γάλλους είς Ιημψοιάόα (—«Γορί-
τσαν>) και Μηλέας, και ήρμηνευσαμεν τά ευρήματα- σήμερον μετέ-
βημέν δι'δλίγην ώραν μετά Ι!.....της Γαλλικής Σχολής (ενν. είς
τάς άνασκαφάς)• ευρέθησαν τι,να εις πάντα τά σημεία τής ανασκα-
φής, άτινα μετεκομίσαμεν ενταΰθα».