DOI issue:
Recenzje i omówienia
DOI article:Franus, Ewa: Widzące, widziane
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.28183#0153
RECENZJE I OMÓWIENIA
107
HISTORIA TRZECIA: DESTRUKCJA A LA MARKS
Zdaniem Grizeldy Pollock wszystkie dotychczasowe próby rekonstrukcji historii sztuki przez feministki
nie różniły się de facto od konwencjonalnej i, co gorsze typowo pozytywistycznej działalności archiwalnej.
Nie została zaproponowana żadna inna zasada kwalifikacyjna. Wydobywając na światło dzienne nowych
artystów według biologicznego kryterium płci, dodawano nowe fakty do starej historii. Sam mechanizm wy-
kluczenia kobiety z pamięci kultury i system wartości, jaki go wprowadził w ruch, pozostały praktycznie
nietknięte przez feministyczną refleksję.
Według Pollock, całe przedsięwzięcie wymagało strukturalnego zwrotu, co w jej otwartych deklaracjach
miał zapewnić zwrot ku marksizmowi. Szeroko reklamowane małżeństwo feminizmu z marksizmem — jak
wynikało z książki Old Mistresses: Women, Art and Ideology, napisanej przez Pollock wspólnie z Parker
i wydanej w 1982 roku, nie usatysfakcjonowało jednak w pełni autorek14. Szukały one inspiracji również
gdzie indziej. Chociaż Pollock i Parker, lubiąc najbardziej powoływać się wprost na klasyków, przyozdobiły
swój tekst długimi cytatami z Marksa, bodaj najwięcej zawdzięczały Althusserowi. W jego pracach tkwi
źródło rozumienia kluczowego pojęcia ich książki — ideologii. Choć często sprzeczna i niejednoznaczna,
to ideologia właśnie rządzi niepodzielnie rzeczywistością, jako względnie niezależny od ekonomicznych stru-
ktur, wszechobecny system reprezentacyjny, dzięki któremu każda struktura produkuje ludzi zgodnie z ko-
niecznymi dla jej przetrwania potrzebami. Przede wszystkim zaś odnajdujemy w książce obu autorek echo
próby Althussera połączenia marksizmu, strukturalizmu, semiologii i psychoanalizy.
Bohaterem Starych Mistrzyń jest nie tyle tworząca na przestrzeni dziejów kobieta, ile sama historia sztu-
ki: główna ambicja tego dzieła to obnażenie uktytych zasad działania dyscypliny. Feministyczna badaczka,
według Pollock i Parker, jest szczególnie powołana do podjęcia dekonstrukcyjnego wyzwania, co wiąże się
z naturą jej przedmiotu zainteresowania — kobietą. „Odkrycie historii kobiet i ich sztuki, czytamy w książ-
ce, tłumaczy bezpośrednio to, jak napisana jest historia sztuki"1''. Chociaż kobiety są albo ignorowane, albo
trywializowane przez historie sztuki, w rzeczywistości, zdaniem angielskich feministek, odegrały one stru-
kturalną rolę w kształtowaniu się dyskursu akademickiej historii sztuki XX wieku.
Swoją koncepcję autorki rozwinęły w nawiązaniu do teorii Elizabeth Cowie, feministycznej teoretyczki
filmu, która wychodząc z analiz Lévi-Straussa zaprezentowała tezę o znakowej roli kategoria: „kobieta”
w procesie kulturowo-społecznym . Według francuskiego antropologa fundamentalną rolę w powstaniu or-
ganizacji społecznej odegrał akt symbolicznej wymiany. Kobieta miała tu być głównym przedmiotem tej
operacji. Dzięki niej kobieta nabierała wartości, jako kobieta zaczynała znaczyć. Przekształcała się w jakość
semiotyczną, która nie była jednak tożsama z płcią żeńską. Rola kobiety rodziła się wraz z tworzeniem się
jej znakowego statusu. Kobieta zapowiadała harmonijny przebieg wymiany oraz wszystkie będące jej kon-
sekwencją zależności między członkami społeczności. Kobieta „znaczyła", a przez to gwarantowała porządek
społeczny, niezmienne powtarzanie się relacji ustanowionych w trakcie pierwszej wymiany.
Kobieta/kobiecość, najpierw w wywodach Cowie, a potem Pollock i Parker, widziane są przede wszy-
stkim jako jakości semiotyczne. powstające w skomplikowanej siatce dyskursów i praktyk społecznych. W ten
sposób znaczenie, które kobieta niesie, funkcja jaką pełni, uzależnione są od wszystkich pozostałych syste-
mów znakowych kultury.
W teorii kultury, pojmowanej jako system komunikacyjny, najbardziej produktywną metaforą relacji
między płciami byt system lingwistyczny. Gra opozycji między płciami działać miała według jego reguł,
przejmując zeń binarną technikę. Feministki podkreślały jednocześnie, że struktura podziału płciowego, po-
lagająca na opozycji mężczyzna — kobieta była podstawowym kryterium różnicowania się znaczeń w kul-
turze. Dokładnie tutaj, według autorek, powstało pierwsze pole pojęciowe, na gruncie którego ustanowiona
została różnica, czyli pozycyjna jakość, dzięki której w ogóle może zachodzić proces semiozy. Założenie,
że pici są różne, działało zatem jako społecznie istotny warunek procesu komunikacyjnego: tworzyło poję-
ciową granicę, wzdłuż której grupowały się binarne opozycje, kluczowe dla pojawienia się znaczeń.
Seksualne identyfikacje, w świetle tej teorii, nie są w żadnym wypadku socjologicznie zdefiniowanymi
i narzuconymi jednostkom kategoriami płciowymi (ról płciowych i wzorców zachowań, jak uważała Nochlin),
14 R. Parker. G Pollock, Old Mistresses: Women. Art nad Ideologe. London, 1981
''ibidem, s. 34.
16 Poi: 1. Cowie, Woman as Sign, „M/F", 1978, n. 1.
107
HISTORIA TRZECIA: DESTRUKCJA A LA MARKS
Zdaniem Grizeldy Pollock wszystkie dotychczasowe próby rekonstrukcji historii sztuki przez feministki
nie różniły się de facto od konwencjonalnej i, co gorsze typowo pozytywistycznej działalności archiwalnej.
Nie została zaproponowana żadna inna zasada kwalifikacyjna. Wydobywając na światło dzienne nowych
artystów według biologicznego kryterium płci, dodawano nowe fakty do starej historii. Sam mechanizm wy-
kluczenia kobiety z pamięci kultury i system wartości, jaki go wprowadził w ruch, pozostały praktycznie
nietknięte przez feministyczną refleksję.
Według Pollock, całe przedsięwzięcie wymagało strukturalnego zwrotu, co w jej otwartych deklaracjach
miał zapewnić zwrot ku marksizmowi. Szeroko reklamowane małżeństwo feminizmu z marksizmem — jak
wynikało z książki Old Mistresses: Women, Art and Ideology, napisanej przez Pollock wspólnie z Parker
i wydanej w 1982 roku, nie usatysfakcjonowało jednak w pełni autorek14. Szukały one inspiracji również
gdzie indziej. Chociaż Pollock i Parker, lubiąc najbardziej powoływać się wprost na klasyków, przyozdobiły
swój tekst długimi cytatami z Marksa, bodaj najwięcej zawdzięczały Althusserowi. W jego pracach tkwi
źródło rozumienia kluczowego pojęcia ich książki — ideologii. Choć często sprzeczna i niejednoznaczna,
to ideologia właśnie rządzi niepodzielnie rzeczywistością, jako względnie niezależny od ekonomicznych stru-
ktur, wszechobecny system reprezentacyjny, dzięki któremu każda struktura produkuje ludzi zgodnie z ko-
niecznymi dla jej przetrwania potrzebami. Przede wszystkim zaś odnajdujemy w książce obu autorek echo
próby Althussera połączenia marksizmu, strukturalizmu, semiologii i psychoanalizy.
Bohaterem Starych Mistrzyń jest nie tyle tworząca na przestrzeni dziejów kobieta, ile sama historia sztu-
ki: główna ambicja tego dzieła to obnażenie uktytych zasad działania dyscypliny. Feministyczna badaczka,
według Pollock i Parker, jest szczególnie powołana do podjęcia dekonstrukcyjnego wyzwania, co wiąże się
z naturą jej przedmiotu zainteresowania — kobietą. „Odkrycie historii kobiet i ich sztuki, czytamy w książ-
ce, tłumaczy bezpośrednio to, jak napisana jest historia sztuki"1''. Chociaż kobiety są albo ignorowane, albo
trywializowane przez historie sztuki, w rzeczywistości, zdaniem angielskich feministek, odegrały one stru-
kturalną rolę w kształtowaniu się dyskursu akademickiej historii sztuki XX wieku.
Swoją koncepcję autorki rozwinęły w nawiązaniu do teorii Elizabeth Cowie, feministycznej teoretyczki
filmu, która wychodząc z analiz Lévi-Straussa zaprezentowała tezę o znakowej roli kategoria: „kobieta”
w procesie kulturowo-społecznym . Według francuskiego antropologa fundamentalną rolę w powstaniu or-
ganizacji społecznej odegrał akt symbolicznej wymiany. Kobieta miała tu być głównym przedmiotem tej
operacji. Dzięki niej kobieta nabierała wartości, jako kobieta zaczynała znaczyć. Przekształcała się w jakość
semiotyczną, która nie była jednak tożsama z płcią żeńską. Rola kobiety rodziła się wraz z tworzeniem się
jej znakowego statusu. Kobieta zapowiadała harmonijny przebieg wymiany oraz wszystkie będące jej kon-
sekwencją zależności między członkami społeczności. Kobieta „znaczyła", a przez to gwarantowała porządek
społeczny, niezmienne powtarzanie się relacji ustanowionych w trakcie pierwszej wymiany.
Kobieta/kobiecość, najpierw w wywodach Cowie, a potem Pollock i Parker, widziane są przede wszy-
stkim jako jakości semiotyczne. powstające w skomplikowanej siatce dyskursów i praktyk społecznych. W ten
sposób znaczenie, które kobieta niesie, funkcja jaką pełni, uzależnione są od wszystkich pozostałych syste-
mów znakowych kultury.
W teorii kultury, pojmowanej jako system komunikacyjny, najbardziej produktywną metaforą relacji
między płciami byt system lingwistyczny. Gra opozycji między płciami działać miała według jego reguł,
przejmując zeń binarną technikę. Feministki podkreślały jednocześnie, że struktura podziału płciowego, po-
lagająca na opozycji mężczyzna — kobieta była podstawowym kryterium różnicowania się znaczeń w kul-
turze. Dokładnie tutaj, według autorek, powstało pierwsze pole pojęciowe, na gruncie którego ustanowiona
została różnica, czyli pozycyjna jakość, dzięki której w ogóle może zachodzić proces semiozy. Założenie,
że pici są różne, działało zatem jako społecznie istotny warunek procesu komunikacyjnego: tworzyło poję-
ciową granicę, wzdłuż której grupowały się binarne opozycje, kluczowe dla pojawienia się znaczeń.
Seksualne identyfikacje, w świetle tej teorii, nie są w żadnym wypadku socjologicznie zdefiniowanymi
i narzuconymi jednostkom kategoriami płciowymi (ról płciowych i wzorców zachowań, jak uważała Nochlin),
14 R. Parker. G Pollock, Old Mistresses: Women. Art nad Ideologe. London, 1981
''ibidem, s. 34.
16 Poi: 1. Cowie, Woman as Sign, „M/F", 1978, n. 1.