Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones ([1].1979)

54

Z. KĘPIŃSKI

stały jako wyraz prestiżu portretowanego, a nie autora, miały przekazywać podo-
biznę, a nie wartości artystyczne.

Zasadnicza część inskrypcji, brzmiąca „LEAL SOWENIR”, wykazuje uderzają-
cą wspólnotę z dewizami braci de Croy, powołanych do grona rycerzy Orderu Zło-
tego Runa, Antoine’a — SOWENANCE i Jeana — SOWIENNE VOUS, co pozwala
traktować inskrypcję jako zawołanie rodowej wspólnoty, przyjęte około 1430 roku.
Możliwość tę dodatkowo uzasadnia ścisły kontakt Jana van Eycka z wydarzeniami
i miejscem związanym z ustanowieniem orderu. Zawołania o podobnym brzmieniu
znajdujemy m. in. w romansie z XV wieku 01iveira de la Marche La Chevalier De-
libere, wywodzą się zaś w ogólności z Roman de la Rosę.

Gdy w zarysowanym kontekście stawiamy drugi człon inskrypcji „TYM. W0EOC”,
traktowany dotąd z reguły jako jeden wyraz, to narzuca się skojarzenie wyrazu
Otheos (Otheoi?) z nazwą miejscowości — Othee (Othea), pod która w 1408 r. do-
szło do rozstrzygającego starcia wojsk Burgundii z powstańcami miast flamandzkich.
W rozgromieniu powstańców zasadniczy udział miały oddziały dowodzone przez Jea-
na de Croy, ojca wyżej wymienionych. Wyraz ten może odnosić się albo do miej-
scowości, albo do othejczyków. Łącznie ze skrótem TYM., źródłosłowem całej grupy
wyrazów greckich o zbliżonych znaczeniach —• całość może znaczyć coś w rodzaju:
Mogiła Othejczyków lub też Pogromca Othejczyków.

Druga możliwość odczytania członu TYM., nie w antyczno-greckiej pisowni, ale
w dość elastycznej pisowni transkrypcji łacińskiej, sugeruje skojarzenia z czcią,
obroną czyjejś czci i honoru. Na znaczeniach odpowiedniej grupy wyrazów osnute
zostało antyczne greckie imię TIMO0EOS (Timotheos). W łacinie wreszcie człon ten
kojarzy się z lękiem, obawą, bojaźnią, a imię Timotheos w tych warunkach koja-
rzyć się musiało z bojaźnią bożą, ewentualnie z czcią oddawaną Bogu. Pisownia dru-
giego członu inskrypcji (pomijając już kropkę i odstęp) wyklucza tu jednak imię,
naprowadza natomiast na inny jeszcze trop, będąc przytoczeniem imienia Boga w
wersji przyjętej w traktatach poświęconych magii, operujących imionami Boga, czer-
panymi nie tyle z tradycji grecko-rzymskiej, co z hebrajskiej Kabały. Imiona te
występują w kilku obrazach van Eycka, tworząc zestaw bliski zwłaszcza zestawowi
z zaklęcia z traktatu Dreifacher Hoellenzwang z 1407 r., sygnowanego nazwiskiem
Doktora Johannesa Faustusa. Przy tym kontekst pojawienia się tych imion u van
Eycka (tarcze, puklerze) jest analogiczny do funkcji zaklęcia u D. J. Faustusa. W
związku z tym poprzedzający wyraz TYM. mógł określać portretowanego jako czci-
ciela godności i obrońcę honoru Boga; pochodziłby w tym wypadku od czasownika
timdo.

Przypuszczenie, że artysta mógł posłużyć się tu dwupiętrowym układem znaczeń:
odniesieniem do Boga i aktualnych wydarzeń historycznych, znajduje potwierdze-
nie w praktyce artystycznej czasów van Eycka. Drugie z tych odniesień wiąże się
ponadto z kamiennym „cokołem”, zyskującym znaczenie grobu pokonanych — pom-
nika zwycięzców. Nawiązanie do ogólniejszej wspólnoty historycznej rodu de Croy,
jego zasług i sławy wojennej, ufundowanej na rozstrzygającym uderzeniu w bitwie
pod Otheą, tworzy też powiązanie z dewizą LEAL SOWENIR. Nie forsując in-
trepretacji odnoszącej zwrot Tym. Otheos bezwzględnie do othejczyków, należy jed-
nak uwzględnić to skojarzenie wśród warstw znaczeniowych inskrypcji.

Idąca za rozpoznaniem L. M. J. Delaisse identyfikacja portretowanego jako Jea-
na de Croy (1395 - 1472) — wsławionego m. in. w latach 1430 - 1432 w walkach z no-
wymi buntami podnoszonymi przez pokonanych w 1408 roku przez jego ojca leodyj-
czyków — nie napotyka również na trudności od strony prawdopodobieństwa mece-
natu, znawstwa sztuki, a nawet osobistego kontaktu z Janem van Eyckiem.