132

K. KALINOWSKI

zyki, widząc ich podobieństwa w improwizacyjnym podejściu do tematu.

Specyficzną dla Ajwazowskiego formułę pejzażu, pozostającego na po-
graniczu realistycznego studium przyrody oraz syntetyzującej i idealizują-
cej imaginacji, wyjaśnia inna wypowiedź artysty: „Idealizacja żywej przy-
rody (realnej natury) stanowi skrajność, której zawsze unikałem i unikam
[. . .] lecz poezję przyrody (natury) — zawsze czułem, czuję i usiłuję prze-
kazać moim pędzlem” n.

Nie bez znaczenia dla wyjaśnienia popularności motywu tonącego okrę-
tu w dziełach Ajwazowskiego jest wypowiedź malarza z 1878 roku: „Mu-
szę przyznać, że w głębi duszy od dawna dojrzewa u mnie kilka motywów,
które chciałbym wykonać z największym zaangażowaniem. Takim [mo-
tywem] między innymi jest [. . .] moment zatonięcia okrętu. Tonące okręty
przedstawiałem często na moich obrazach, lecz widzowie widzieli je tylko
z daleka, zgadując sercem i wyobraźnią to przerażenie, które sroży się w
kruchych drewnianych ścianach okrętu niszczonego falami. Na zamierzo-
nym wielkim płótnie chciałbym przedstawić moment zatonięcia okrętu
jak gdyby w kilku sążniach od widza, i starałbym się uchwycić ostatnie
momenty życia pasażerów i istnienia samego statku; grupy ludzi obu płci,
w różnym wieku, giną lub przygotowują się do śmierci w falach, ogarnię-
ci przerażeniem i beznadziejnością. [. . .] ” 72. Tej wizji Ajwazowski jednak
nie zrealizował, powtarzając w swoich płótnach wcześniej zastosowane
rozwiązania kompozycyjne. Zadecydowało o tym chyba wybitnie estetycz-
ne podejście do tematyki, nawet tak dramatycznej, jak tonący okręt i roz-
bitkowie.

Analiza omawianych dzieł Ajwazowskiego pozwala stwierdzić, że two-
rzą one cztery grupy, w których ten sam motyw podlega odmiennej for-
mule obrazowania i prezentuje inne treści.

Najliczniejszą grupę stanowią płótna, których charakter możemy okre-
ślić jako romantyczny. Operują one silnymi, dramatyzującymi motyw
kontrastami światła i koloru. Głównym zadaniem tych dekoracyjnych płó-
cien jest przedstawienie groźnego, lecz zarazem malowniczego żywiołu,
pojętego jednak nie na sposób egzystencjalny, jak u romantyków niemiec-
kich czy w rosyjskiej literaturze romantycznej, lecz zdecydowanie deko-
racyjny. W tym estetyzującym podejściu do motywu widać wyraźnie aka-
demickie wykształcenie i praktykę malarską Ajwazowskiego. Tonący
okręt i rozbitkowie stanowią jedynie nieodzowny sztafaż, podkreślający
grozę sytuacji. Nie spotykamy tutaj ani próby aktualizacji, ani ukazania
sytuacji egzystencjalnej jednostki. Stąd też w tej grupie dzieł tonący okręt
umieszczony jest na dalekim planie, a efekt wyobcowania osiągnięty jest

71 Tamże, s. 304.

72 Tamże, s. 305.