Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (3.1986)

RECENZJE I OMÓWIENIA

215

nikających z tego „podstaw korespondencji” pomiędzy teatrem a sztukami pla-
stycznymi.
Pisałem uprzednio, że przyjęcie określonej koncepcji znaków teatralnych deter-
minuje jednocześnie uznanie możliwości przekładu systemu złożonego z tych zna-
ków na inne systemy semiotycz>ne. Problem przekładu -— szczególnie przekładu we-
wnątrz systemu, jaki tworzy język werbalny — ma już swoją bogatą literaturę, lecz
stosunkowo rzadko pisze się o przekładzie intersemiotycznym (zakładającym tłu-
maczenie znaków jednego systemu semiotycznego na znaki systemu posługującego
się odmiennymi substancjalnie znakami), a jeszcze rzadziej poruszane jest zagad-
nienie potencjalnego przekładu intersemiotycznego wizualno-narracyjnego, czyli
tego, z jakim mamy do czynienia podczas określania relacji pomiędzy teatrem
i malarstwem. Konieczne jest tu zatem pewne choćby pobieżne zarysowanie tej pro-
blematyki.
Według A. Bukowskiego „tłumaczenie danego tekstu A na język B polega na
odtworzeniu przy pomocy środków właściwych językowi B sensu wyrażenia lub
zespołu wyrażeń wypowiadanych w języku A” 9. Przy przyjęciu takiej ogólnej kon-
cepcji przekładu zakładam również niemożność przełożenia utrwalonych i wyko-
rzystujących różne tworzywa systemów na poziomie substancjalnym (elementów
znaczących, „wehikułu” znakowego), a przekład możliwy staje się dopiero na po-
ziomie relacji element znaczący — znaczony bądź też, i tu jest najdokładniejszy,
w konotacyjnej sferze ostatecznych sensów i znaczeń 10. Wypływa stąd wniosek, że
teoretycznie możliwa jest odpowiedniość znaczeniowa pomiędzy np. malarstwem
i teatrem, literaturą i malarstwem itp. na poziomie wysnutej z wykorzystującego
właściwości tworzywa danej sztuki dyskursu historii rozumianej jako ostateczna
konotacja wszystkich konotacji powstających w trakcie interpretowania przekazu.
Jednak ze względu na fakt wchodzenia w obręb potencjalnego kodu teatralnego
subkodów opartych o szeroko pojmowaną ikoniczność (jako wizualność, przekaz
nakierowany przede wszystkim chociaż nie tylko na percepcję wzrokową) analogie
te mogą przebiegać również na hipotetycznym poziomie relacji pomiędzy elemen-
tem znaczącym i znaczonym czy nawet — w sensie percepcyjnym — w obrębie
poziomu kształtowanego przez same elementy znaczące. Podczas próby rozstrzyg-
nięcia problemów związanych z wzajemnymi relacjami teatru i ma’arstwa przy-
datne wydają się być ustalenia terminologiczne zaproponowane przez dwóch języ-
koznawców: L. Hjelmsleva i fi. Benveniste’a.
L. Hjelmslev, który jak to określa J. Ziomek „spróbował skutecznie przełamać
impas Saussurowskiej koncepcji dwustronności znaku” 11 wyróżnił cztery podstawo-
we pojęcia: plan wyrażania i plan treści oraz formę i substancję. Plan wyrażania
to to przy pomocy czego się komunikuje, plan treści to to co się komunikuje, sub-
stancja to materialna strona znaków i sensów, forma zaś to abstrakcyjna zasada
zorganizowania znaków i sensów w całość. Dzięki niejako „skrzyżowaniu” tych
czterech pojęć otrzymujemy substancję planu wyrażania, formę tego planu oraz
substancję planu treści i jego formę. Przy takim hipotetycznym podziale zestawia-
jąc ze sobą dzieło sztuki malarskiej i spektakl teatralny dostrzegamy, że w piętro-

o A. Bukowski, O maszynowym tłumaczeniu tekstów, Znak, 1963, nr 10, s. 1197. Por.
też Z. Osińs k i, Przekład tekstu literackiego na język teatru. Zarys problematyki, w:
Dramat i teatr. Konferencja teoretycznoliteracka w Świętej Katarzynie, Wrocław 1967.
10 Por. n,a ten temat uwagi w pracy M. Hopfinger, Adaptacje filmowe utworów li-
terackich, Wroclaw 1974.
u J. Ziomek, op. cit., s. 59; L. Hjelmslev, O zäkladech teorie jazyka, przeł. F.
Cermak, Praha 1972, Por. M. I v i ć, Kierunki w lingwistyce, Wroclaw 1975, wy(j. II, s. 191.