Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (11.2000)

RECENZJE I OMÓWIENIA

349

nych, jak np. św. Jadwiga w Trzebnicy. Konwenty były dosłownie wypełnione dzieła-
mi sztuki, o czym świadczy przykład świetnie zachowanego wyposażenia klasztoru
cysterek w Wienhausen. Mimo powtarzanych zakazów, mniszki dysponowały własno-
ścią prywatną, niekiedy kosztownymi wyrobami artystycznymi. Same konwenty by-
wały ośrodkami twórczości, zaspokajającej potrzeby własne, służącej jako prezenty
lub źródło dochodu. Najpopularniejszą formą produkcji były ozdobne tekstylia. W ko-
lejnym rozdziale autor przedstawia rozwój poglądów teologów zakonnych na rolę wy-
obrażeń w praktykach nabożnych i wkład mniszek w tę ewolucję. Dużą rolę odegrał
kult relikwii. Stało to w konflikcie z wcześniejszymi poglądami - np. św. Bernarda -
dostrzegającymi w obrazach raczej przeszkodę niż pomoc w rozwoju życia duchowego.
Przełom nastąpił w końcu XIII w. w kręgu żeńskich wspólnot zakonnych, skąd sto-
pniowo promieniował na kręgi laikatu. Jednym z problemów pozostaje kwestia, czy to
sztuka inspirowała mistyczne wizje, czy miał miejsce proces odwrotny. W rozdziale 3
omawiane są dwunastowieczne ilustrowane modlitewniki z wyobrażeniami narracyj-
nymi przeznaczone dla zakonnic - Liber precum z Selestat i tzw. Modlitewnik Hilde-
gardy z Bingen. Autor wskazuje, że tu tkwią źródła niektórych cech laickiej duchowo-
ści późniejszego okresu. Modlitewniki dla mnichów nie były ilustrowane. Wynika to z
traktowania kobiet przez duszpasterzy jako istot mniej dojrzałych, na podobieństwo
nowicjuszy: to, co mężczyźni mieli sobie tylko wyobrażać i kontemplować, niewiasty
oglądały na ilustracjach. U samych niewiast oczywiście nie było takich pejoratywnych
konotacji.
W centrum uwagi dwóch następnych rozdziałów stoi postać Henryka Suzo, ideal-
nego przykładu duszpasterza niewiast, w którego mistycznych pismach wyobrażenia
odgrywają istotną rolę, wiążąc się z niektórymi praktykami religijnymi. Otaczał się
dziełami sztuki, z których szczególną rolę odegrały malowidła ścienne ze scenami z
żywotów Ojców Pustyni. Suzo kształtował swój wizerunek w autobiografii na wzór
pierwszych mnichów i św. Dominika. Sam był traktowany jako model do naśladowa-
nia dla duchowych córek do tego stopnia, że na ilustracjach z niektórych kodeksów je-
go postać otrzymuje pewne cechy żeńskie. Celem tych praktyk miało być naśladowa-
nie Suzona, a przezeń - Chrystusa.
Rozdziały 6 i 7, o ikonie maryjnej z klasztoru Unterlinden i specjalnej roli Werai-
konu w pobożności niewieściej, omawiają współzależność obrazu i wizji, imago i imi-
tatio. Dzieła sztuki, dzięki związanym z nimi praktykom religijnym, były pożądanymi
podarunkami, zarówno trafiającymi do klasztorów, jak i stamtąd ofiarowywanymi
różnym osobom. Były to zarówno przedmioty bardziej okazałe, jak i skromne obrazki
na pergaminie. Gdy kapelani zakonni obawiali się, że kult obrazów przybierze formy
zagrażające życiu wewnętrznemu mniszek, przedmioty te bywały usuwane poza ob-
ręb konwentu. W przypadku Weraikonu, uważanego za autentyczny wizerunek Chry-
stusa, kult wiązał sie z czcią relikwii. W naturalny sposób łączony z pobożnością pa-
syjną, wiązany z eucharystią, był doskonałym materiałem dla głębokiej medytacji.
Rozdział 8 obszernie przedstawia piętnastowieczny traktat mistyczny z Norymbergi.
Konwencjonalnej terminologii tekstów, zaczerpniętej z somatycznego języka Pieśni
nad Pieśniami (ale także z gospodarstwa wiejskiego), towarzyszy odwoływanie się do
dzieł sztuki, związanych w szczególny sposób z konwentami żeńskimi (przykładem są
m. in. malowidła ścienne w kościele pocysterskim w Chełmnie). Zamiast dawnego od-
woływania się do wizji, w traktacie nacisk położono na pobożność eucharystyczną.