NAD MAPĄ NEOAWANGARDY EUROPY ŚRODKOWEJ LAT SIEDEMDZIESIĄTYCH XX WIEKU

135

Z początkiem lat siedemdziesiątych odchodzi Walter Ulbricht, wieloletni
przywódca partii i państwa, typowy twardogłowy stalinista. Zastępuje go
Erich Honecker wytwarzający wokół siebie opinię umiarkowanego polity-
ka. Władze deklarują większe otwarcie na potrzeby i ambicje środowisk
artystycznych, choć - rzecz raczej oczywista - tych obietnic nie spełniają;
uruchomiony zostaje proces zmierzający w stronę - jak się tam mówiło -
„kultury autonomicznej”, a więc kultury niezależnej od władzy i celów
propagandowych, jakie ta przed sztuką stawiała20. Raz jednak wprawio-
nych w ruch mechanizmów (podobnie jak w Rumunii) nie można już było
zatrzymać. Początek lat siedemdziesiątych nie przypominał połowy lat
pięćdziesiątych, kiedy deklaracje rozluźniania polityki kulturalnej nie-
mal natychmiast przybrały formę „stalinowskiej destalinizacji”21. Teraz
ten manewr się nie powiódł. Wschodnioniemieccy artyści, zwłaszcza mło-
dzi, krok po kroku zdobywali dla siebie coraz większy obszar autonomii.
Przeciwieństwem czechosłowackiej normalizacji z kolei była w tym
czasie kultura Jugosławii. Kraj, realizując politykę otwarcia, rozwijał się
ekonomicznie i - przy niewątpliwym braku swobód politycznych - stwa-
rzał możliwość artystycznych eksperymentów, rozwoju neoawangardy,
w postaci funkcjonowania tzw. kultury paralelnej, która miała tam dość
dynamiczny charakter22. Bliżej Jugosławii była też sąsiadująca z Czecho-
słowacją Polska. Wtedy, gdy na południu wojska Układu Warszawskiego
(w tym polskie) rozbijały Praską Wiosnę, czyniąc podwaliny pod normali-
zację lat siedemdziesiątych, w samej Polsce polityczna pozycja Władysła-
wa Gomułki, przywódcy partii komunistycznej, zaczynała się chwiać.
W 1968 roku stał się on przedmiotem ataków zarówno ze strony komuni-
stycznych nacjonalistów, rozpętujących antyinteligencką i antysemicką
kampanię, którą zresztą poparł, jak też pewnego rodzaju partyjnych libe-
rałów, o intelektualistach bezpartyjnych nie wspominając. Gdy w końcu
1970 roku wybuchła rewolta robotników Wybrzeża, jego dni były policzo-
ne. Nowy przywódca polskiej partii komunistycznej, Edward Gierek, roz-
począł politykę znacznie większej otwartości, a sztuka, jeżeli tylko nie
naruszała politycznych pryncypiów komunizmu i nie wtrącała się do poli-
tyki, mogła rozwijać się tu stosunkowo swobodnie, zwłaszcza że wraz z
nową polityką ekonomiczną, szeroką falą kredytów i zachodnich licencji,
sytuacja gospodarcza kraju ulegała poprawie. Co prawda koszt tej rzeko-

20 Jenseits der Staatskultur. Traditionen autonomer Kunst in der DDR, red. G. Musch-
ter, R. Thomas, Miinchen: Carl Hanser, 1992
21 M. Damus, M. Damus, Malerei in der DDR. Funktionen der bildenden Kunst im
Realen Sozialismus, Reinbeckbei Hamburg: Rowohlt, 1991, s. 123.
22 B. Pejić, L’Art parallele, (w:) Avant-Gardes Yougoslaves, red. J-F. Mozziconacci,
Carcassonne: Musee de Beaux-Arts, 1989.