DOI Heft:
[Rozprawy]
DOI Artikel:Labuda, Adam S.: Instytut Historii Sztuki na uniwersytecie Rzeszy w Poznaniu i "budowa narodowego socjalizmu" w Kraju Warty w latach 1939 - 1945
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28200#0261
258
ADAM S. LABUDA
Rdzeniem „okręgu Rzeszy Kraj Warty” były ziemie wchodzące w skład
dawnego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Ponadto do Kraju Warty
przyłączono znaczne tereny w centralnej Polsce z Kaliszem i przemysło-
wą Łodzią, którą przemianowano na Litzmannstadt. To powiększenie
prowincji, która pierwotnie miała obejmować tylko Wielkopolskę, było
dziełem ambitnego funkcjonariusza partyjnego Arthura Greisera, który
od utworzenia Kraju Warty aż do końca wojny był jego namiestnikiem i
gauleiterem. Ambicje Greisera nie ograniczały się tylko do powiększania
obszaru i liczby ludności w podległej mu prowincji. Dążył on do szybkiego
zaprowadzenia w niej narodowosocjalistycznych porządków. Kraj Warty
był dla Greisera, wedle jego własnych słów, „poligonem doświadczalnym
narodowosocjalistycznego światopoglądu”, „terenem budowy” (Aufbauge-
biet), na którym istniała możliwość zaprowadzenia „nowego porządku
ustrojowego”* 2. Przeznaczony do zniemczenia obszar stał się polem do-
świadczalnym, na którym eksperymentowano ze zmianami struktury
narodowościowej. Instrumentem tej zakrojonej na szeroką skalę polityki
przebudowy i odbudowy miała się też stać szkoła wyższa - utworzony w
kwietniu 1941 roku w Poznaniu Uniwersytet Rzeszy, do którego otwarcia
szykowano się już od jesieni roku 19393.
Idea Uniwersytetu Rzeszy wywodziła się z czasów, gdy powstawało
cesarstwo niemieckie. W związku z reorganizacją szkolnictwa wyższego
w duchu narodowego socjalizmu w latach trzydziestych została ona na
nowo podjęta, o czym świadczy np. rozprawa Paula Ritterbuscha4. Pod-
stawową zasadą funkcjonowania uniwersytetu narodowosocjalistycznego
w ogóle i uniwersytetu Rzeszy w szczególności było ścisłe powiązanie dy-
daktyki i badań naukowych z życiem narodu i obszarem przez naród za-
mieszkiwanym. Koncepcja volkistowskiej jedności i zwartości legła u pod-
staw idei nauki służebnej wobec narodu, spełniającej swe obowiązki jako
(w:) W. Borodziej, K. Ziemer (red.), Deutsch-polnische Beziehungen 1939-1945-1949. Ei-
ne Einfuhrung, Osnabriick 2000, s. 43-111, tu: s. 49-52.
2 Cyt. wg.: S. Noller, Einleitung, (w:) Alexander Hohenstein: Warthelandisch.es Tage-
buch aus den Jahren 1941/42, Stuttgart 1961, s. 7-14, tu: s. 7. Por. także Cz. Łuczak,
Arthur Greiser. Hitlerowski władca w Wolnym Mieście Gdańsku i w Kraju Warty, Poznań
1997, s. 43.
3 Wskazówki bibliograficzne patrz: A. S. Labuda, Instytut Historii Sztuki na Uniwer-
sytecie Rzeszy w Poznaniu w latach 1941-1945, „Artium Quaestiones”, XIII, 2002, s. 257-
274, tu s. 260-263.
4 P. Ritterbusch, Idee und Aufgabe der Reichsunwersitat, Hamburg 1935. Pierwszą
obszerną próbą opracowania dziejów tej instytucji jest praca T. Wróblewskiej, Uniwer-
sytety Rzeszy w Poznaniu, Pradze i Strassburgu jako model hitlerowskiej szkoły wyższej na
terytoriach okupowanych, Toruń 1984; nie zmienione wydanie niemieckie: Die Reichsuni-
oersitdten in Posen, Prag und Strassburg ais Modeli nationalsozialistischer Hochschulen
in den uon Deutschland besetzten Gebieten, Toruń 2000.
ADAM S. LABUDA
Rdzeniem „okręgu Rzeszy Kraj Warty” były ziemie wchodzące w skład
dawnego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Ponadto do Kraju Warty
przyłączono znaczne tereny w centralnej Polsce z Kaliszem i przemysło-
wą Łodzią, którą przemianowano na Litzmannstadt. To powiększenie
prowincji, która pierwotnie miała obejmować tylko Wielkopolskę, było
dziełem ambitnego funkcjonariusza partyjnego Arthura Greisera, który
od utworzenia Kraju Warty aż do końca wojny był jego namiestnikiem i
gauleiterem. Ambicje Greisera nie ograniczały się tylko do powiększania
obszaru i liczby ludności w podległej mu prowincji. Dążył on do szybkiego
zaprowadzenia w niej narodowosocjalistycznych porządków. Kraj Warty
był dla Greisera, wedle jego własnych słów, „poligonem doświadczalnym
narodowosocjalistycznego światopoglądu”, „terenem budowy” (Aufbauge-
biet), na którym istniała możliwość zaprowadzenia „nowego porządku
ustrojowego”* 2. Przeznaczony do zniemczenia obszar stał się polem do-
świadczalnym, na którym eksperymentowano ze zmianami struktury
narodowościowej. Instrumentem tej zakrojonej na szeroką skalę polityki
przebudowy i odbudowy miała się też stać szkoła wyższa - utworzony w
kwietniu 1941 roku w Poznaniu Uniwersytet Rzeszy, do którego otwarcia
szykowano się już od jesieni roku 19393.
Idea Uniwersytetu Rzeszy wywodziła się z czasów, gdy powstawało
cesarstwo niemieckie. W związku z reorganizacją szkolnictwa wyższego
w duchu narodowego socjalizmu w latach trzydziestych została ona na
nowo podjęta, o czym świadczy np. rozprawa Paula Ritterbuscha4. Pod-
stawową zasadą funkcjonowania uniwersytetu narodowosocjalistycznego
w ogóle i uniwersytetu Rzeszy w szczególności było ścisłe powiązanie dy-
daktyki i badań naukowych z życiem narodu i obszarem przez naród za-
mieszkiwanym. Koncepcja volkistowskiej jedności i zwartości legła u pod-
staw idei nauki służebnej wobec narodu, spełniającej swe obowiązki jako
(w:) W. Borodziej, K. Ziemer (red.), Deutsch-polnische Beziehungen 1939-1945-1949. Ei-
ne Einfuhrung, Osnabriick 2000, s. 43-111, tu: s. 49-52.
2 Cyt. wg.: S. Noller, Einleitung, (w:) Alexander Hohenstein: Warthelandisch.es Tage-
buch aus den Jahren 1941/42, Stuttgart 1961, s. 7-14, tu: s. 7. Por. także Cz. Łuczak,
Arthur Greiser. Hitlerowski władca w Wolnym Mieście Gdańsku i w Kraju Warty, Poznań
1997, s. 43.
3 Wskazówki bibliograficzne patrz: A. S. Labuda, Instytut Historii Sztuki na Uniwer-
sytecie Rzeszy w Poznaniu w latach 1941-1945, „Artium Quaestiones”, XIII, 2002, s. 257-
274, tu s. 260-263.
4 P. Ritterbusch, Idee und Aufgabe der Reichsunwersitat, Hamburg 1935. Pierwszą
obszerną próbą opracowania dziejów tej instytucji jest praca T. Wróblewskiej, Uniwer-
sytety Rzeszy w Poznaniu, Pradze i Strassburgu jako model hitlerowskiej szkoły wyższej na
terytoriach okupowanych, Toruń 1984; nie zmienione wydanie niemieckie: Die Reichsuni-
oersitdten in Posen, Prag und Strassburg ais Modeli nationalsozialistischer Hochschulen
in den uon Deutschland besetzten Gebieten, Toruń 2000.