DOI Heft:
[Rozprawy]
DOI Artikel:Labuda, Adam S.: Instytut Historii Sztuki na uniwersytecie Rzeszy w Poznaniu i "budowa narodowego socjalizmu" w Kraju Warty w latach 1939 - 1945
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28200#0274
INSTYTUT HISTORII SZTUKI NA UNIWERSYTECIE RZESZY W POZNANIU
271
drugiej wojny światowej. Pomijając w tym miejscu komisje, których zada-
niem była ochrona zabytków architektonicznych i dzieł sztuki zagrożo-
nych działaniami wojennymi, można by tę działalność określić spontani-
cznie jako rabunek dzieł sztuki, co ludzi w nią zaangażowanych sytuuje
w niejako ahistorycznym i spersonalizowanym kontekście. Kontekst ten
przywodzi na myśl osoby, powodowane często pragnieniem kariery (takie
jak np. Kai Miihlmann), które zaopatrywały nazistowskich władców
w dzieła sztuki wysokiej klasy, ci potrzebowali bowiem ich do reprezen-
towania siebie bądź swoich urzędów38. Tak opisany kontekst nie wystar-
cza jednak do zlokalizowania i zrozumienia ani aktorów wydarzeń i re-
prezentowanych przez nich instytucji, ani procesów zachodzących
w ramach narodowosocjalistycznej polityki w dziedzinie sztuki, której ce-
lem była „reorganizacja” [.Neuordnung\ dóbr kultury39.
W tamtych czasach nie mówiło się oczywiście o rabunku sztuki, lecz
o „zabezpieczaniu, opracowywaniu i ocenie dóbr kultury znajdujących się
w Warthegau” lub o ochronie sztuki, nawet jeśli chodziło o redystrybucję
zarekwirowanych i przedtem nie zagrożonych działaniami wojennymi
dóbr kultury40. W ten sposób zatarciu ulegała granica między budowa-
niem nowego porządku „zaanektowanych” dóbr kultury i rzeczywistą
ochroną dzieł sztuki przed działaniami wojennymi. Zapoczątkowana we
wrześniu 1939 roku reorganizacja dóbr kultury była z kolei tylko częścią
trwającego przez całą wojnę systematycznego wywłaszczania nieniemiec-
kiej ludności na terenach wcielonych do Rzeszy. O ile grupy ludności
Warthegau określane jako uolksdeutsche mogły zatrzymać swój majątek,
o tyle majątek publiczny i prywatny ludności polskiej bądź żydowskiej
stawał się własnością niemieckiego państwa41. Tak zwane dobra sztuki
względnie kultury, kontrolowane przez określone władze i organizacje,
38 Na temat autoprezentacji i reprezentacji jako motywu zbieractwa i podejmowanych
w związku z tym przez nazistowskich władców wypraw łupieżczych patrz: J. Petropou-
los, Kunstraub und Sammelwahn. Kunst und Politik im Dritten Reich, Berlin 1999. Na te-
mat K. Miihlmanna, J. Petropoulos, The Faustian Bargain. The Art World in Nazi
Germany, London 2000, s. 170-204.
39 Na ten temat patrz przede wszystkim: A. Heuss, Kunst- und Kulturgutraub. Eine
oergleichende Studie zur Besatzungspolitik der Nationalsozialisten in Frankreich und in
der Sowjetunion, Heidelberg 2000; taż: Der Kunstraub der Nationalsozialisten. Eine Typo-
logie, ,J4ritische Berichte”, 1995, z. 2, s. 32-43. Por. także: L. H. Nicholas, Der Raub in
Europa. Das Schicksal europdischer Kunstwerke im Dritten Reich, Miinchen 1995; N. Vol-
kert, Kunst- und Kulturgutraub im Zweiten Weltkrieg. Versuch eines Vergleichs zwischen
den Zielsetzungen und Praktiken der deutschen und der sowjetischen Beuteorganisationen
unter Beriicksichtigung der Restitutionsfragen, Frankfurt am Main 2000.
40 Na temat pojęcia „zabezpieczać, zabezpieczenie” [sicherstellen, Sicherstellung] patrz:
C. Schmitz-Berning, Vokabular des Nationalsozialismus, Berlin 1998, s. 571-572.
41 Por. Cz. Łuczak, Pod niemieckim jarzmem. Kraj Warty 1939-1945, Poznań 1996,
s. 92-101.
271
drugiej wojny światowej. Pomijając w tym miejscu komisje, których zada-
niem była ochrona zabytków architektonicznych i dzieł sztuki zagrożo-
nych działaniami wojennymi, można by tę działalność określić spontani-
cznie jako rabunek dzieł sztuki, co ludzi w nią zaangażowanych sytuuje
w niejako ahistorycznym i spersonalizowanym kontekście. Kontekst ten
przywodzi na myśl osoby, powodowane często pragnieniem kariery (takie
jak np. Kai Miihlmann), które zaopatrywały nazistowskich władców
w dzieła sztuki wysokiej klasy, ci potrzebowali bowiem ich do reprezen-
towania siebie bądź swoich urzędów38. Tak opisany kontekst nie wystar-
cza jednak do zlokalizowania i zrozumienia ani aktorów wydarzeń i re-
prezentowanych przez nich instytucji, ani procesów zachodzących
w ramach narodowosocjalistycznej polityki w dziedzinie sztuki, której ce-
lem była „reorganizacja” [.Neuordnung\ dóbr kultury39.
W tamtych czasach nie mówiło się oczywiście o rabunku sztuki, lecz
o „zabezpieczaniu, opracowywaniu i ocenie dóbr kultury znajdujących się
w Warthegau” lub o ochronie sztuki, nawet jeśli chodziło o redystrybucję
zarekwirowanych i przedtem nie zagrożonych działaniami wojennymi
dóbr kultury40. W ten sposób zatarciu ulegała granica między budowa-
niem nowego porządku „zaanektowanych” dóbr kultury i rzeczywistą
ochroną dzieł sztuki przed działaniami wojennymi. Zapoczątkowana we
wrześniu 1939 roku reorganizacja dóbr kultury była z kolei tylko częścią
trwającego przez całą wojnę systematycznego wywłaszczania nieniemiec-
kiej ludności na terenach wcielonych do Rzeszy. O ile grupy ludności
Warthegau określane jako uolksdeutsche mogły zatrzymać swój majątek,
o tyle majątek publiczny i prywatny ludności polskiej bądź żydowskiej
stawał się własnością niemieckiego państwa41. Tak zwane dobra sztuki
względnie kultury, kontrolowane przez określone władze i organizacje,
38 Na temat autoprezentacji i reprezentacji jako motywu zbieractwa i podejmowanych
w związku z tym przez nazistowskich władców wypraw łupieżczych patrz: J. Petropou-
los, Kunstraub und Sammelwahn. Kunst und Politik im Dritten Reich, Berlin 1999. Na te-
mat K. Miihlmanna, J. Petropoulos, The Faustian Bargain. The Art World in Nazi
Germany, London 2000, s. 170-204.
39 Na ten temat patrz przede wszystkim: A. Heuss, Kunst- und Kulturgutraub. Eine
oergleichende Studie zur Besatzungspolitik der Nationalsozialisten in Frankreich und in
der Sowjetunion, Heidelberg 2000; taż: Der Kunstraub der Nationalsozialisten. Eine Typo-
logie, ,J4ritische Berichte”, 1995, z. 2, s. 32-43. Por. także: L. H. Nicholas, Der Raub in
Europa. Das Schicksal europdischer Kunstwerke im Dritten Reich, Miinchen 1995; N. Vol-
kert, Kunst- und Kulturgutraub im Zweiten Weltkrieg. Versuch eines Vergleichs zwischen
den Zielsetzungen und Praktiken der deutschen und der sowjetischen Beuteorganisationen
unter Beriicksichtigung der Restitutionsfragen, Frankfurt am Main 2000.
40 Na temat pojęcia „zabezpieczać, zabezpieczenie” [sicherstellen, Sicherstellung] patrz:
C. Schmitz-Berning, Vokabular des Nationalsozialismus, Berlin 1998, s. 571-572.
41 Por. Cz. Łuczak, Pod niemieckim jarzmem. Kraj Warty 1939-1945, Poznań 1996,
s. 92-101.