Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (15.2004)

144

KAZIMIERZ PIOTROWSKI

matycznej metodologia (czy epistemologia) Chwistka oceniała intuicję
jako wielce zawodne narzędzie poznania. Za dość wiarygodną uznawał
Chwistek jedynie intuicję matematyczną, lecz ograniczoną do najprost-
szych twierdzeń. W intuicji dostrzegał bowiem niebezpieczeństwo, że
przystosowuje się ona do wielu twierdzeń, które z punktu widzenia logi-
ki są fałszywe. Ponadto odkrywał w intuicji tendencję do wykraczania
poza to, co zrozumiałe - pewna niezrozumiałość była zawsze jej udzia-
łem, zaś rezultatem pojęcia płynne, świadczące o jej nadmiernej pla-
styczności. Dlatego też definiował intuicję jako subiektywny sposób przy-
stosowywania się do twierdzeń1.
Na miejsce intuicji w metodologii nauk doświadczalnych Chwistek
wprowadził właściwą naukom apriorycznym aksjomatyczną metodę bu-
dowania teorii. Usiłował zatem metodę analizy i syntezy zastąpić po-
pularną wówczas wśród badaczy pozostających pod wpływem logistyki
metodą konstrukcyjną. Zakładał rozróżnienie nauk apriorycznych i apo-
steriorycznych (doświadczalnych) w sensie metodologicznym, nie zaś ge-
netycznym. Właściwą metodą nauk apriorycznych (logiki i matematyki)
jest metoda konstrukcyjna. Służy ona budowaniu systemów dedukcyj-
nych za pomocą dyrektyw sensu i dyrektyw postępowania na podstawie
przyjętych aksjomatów. Dyrektywy sensu określają sposób poprawne-
go konstruowania wyrażeń systemu w pewnej symbolice. Dzięki nim
stwierdzamy, czy dane wyrażenie należy do systemu, czy też nie należy
jako wadliwie zbudowane. Dyrektywy postępowania związane są z po-
trzebą sprawdzania, czy wyrażenie można uznać za twierdzenie syste-
mu. Dyrektywy postępowania służą udowadnianiu twierdzeń systemu
na podstawie przyjętych a priori aksjomatów. Aksjomaty mogą bowiem,
ale nie muszą być unaocznione, dlatego też systemy nauk apriorycznych
mają charakter czysto formalny, niezależny od doświadczenia. Systemy
te mogą, wedle Chwistka, znaleźć interpretację w określonej dziedzinie
rzeczywistości, zyskując cechę prawdopodobieństwa, gdy ustali się od-
powiedniość systemu formalnego z doświadczeniem. W ten sposób roz-
szerza się system nauk apriorycznych o nową aksjomatykę, tworząc sys-
tem doświadczalny. Na podstawie krytyki pojęć pierwotnych, które
stanowią wiedzę przednaukową i zależną od indywidualnego doświad-
czenia, konstruuje się pojęcia fundamentalne systemu doświadczalnego.
Są one dane w postaci funkcji propozycjonalnych, których właściwy do-
bór (układ) stanowi aksjomatykę pojęć fundamentalnych. Aksjomaty
systemu doświadczalnego mają status hipotez, cały zaś system ma cha-
rakter hipotetyczno-dedukcyjnej teorii empirycznej. Pozwala to na trak-

12 L. Chwistek, Sens i rzeczywistość, Wiedeń 1916 (maszynopis w posiadaniu
A. Dawidowiczowej), s. 56.