DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Mencfel, Michał: Sztuka i melancholia: o problemie pamięci w twórczości Anselma Kiefera
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28199#0184
182
MICHAŁ MENCFEL
cyjnych, znalezienie klucza czy szyfru, który pozwoli zmierzyć się z tą
twórczością, wyszukanie łącznika między dziełami. Ścieżek takich może
być wiele, zależnie od przyjętej perspektywy badawczej i instrumenta-
rium, jakie interpretator twórczości Kiefera ma do dyspozycji, mogą one
przebiegać bardzo różnie i prowadzić do odmiennych wniosków. Odczy-
tania prac mogą się wzajemnie wspierać i uzupełniać, mogą być jednak
ze sobą całkowicie sprzeczne. Twórczość Anseima Kiefera pełna jest bo-
wiem paradoksów, niedomówień oraz pytań, na które brakuje jedno-
znacznych odpowiedzi.
Reprezentowane w tym tekście stanowisko można przedstawić na-
stępująco: sztuka Kiefera, od dziel najwcześniejszych po najnowsze, to
sztuka pamięci. Pamięć o przeszłości swojego kraju i narodu, zwłaszcza
ojej najbardziej dramatycznych wydarzeniach, katastrofie drugiej wojny
światowej i Holocaustu, stanowi stały element twórczości Kiefera. Jest
on obecny w pracach wcześniejszych, powstałych od końca lat 60. do koń-
ca lat 80., gdy artysta wprost podejmował dyskusję z narodowym dzie-
dzictwem Niemiec, odnaleźć go można również w dziełach późniejszych,
tworzonych od początku lat 90., na pozór bardzo odmiennych i odległych
tematycznie.
Postawa niemieckiego artysty, jego stosunek do Holocaustu, stają się
bardziej zrozumiałe, gdy zdamy sobie sprawę z politycznego i społeczne-
go klimatu, w jakim kształtowały się jego poglądy. Anselm Kiefer jest
przedstawicielem tak zwanego pokolenia Nachgeborenen, ludzi urodzo-
nych podczas lub tuż po drugiej wojnie światowej, w życiu których wojna,
mimo że sami jej bezpośrednio nie doświadczyli, odegrała kluczową rolę,
kształtowała ich świadomość, wpływała na ich wybory, postawy i podej-
mowane decyzje1. Reprezentanci tego pokolenia niezwykle silnie odczu-
wali brzemię historii: czuli się zobowiązani niejako wziąć odpowiedzial-
ność za zbrodnie popełnione przez rodziców, mając świadomość, że gdyby
urodzili się kilkanaście czy kilkadziesiąt lat wcześniej, historia potoczy-
łaby się tak samo, doszłoby do wojny i Holocaustu, nie byliby w stanie
niczemu zapobiec, że są współwinni katastrofy. Jednocześnie czuli się
1 W latach 90. powstało wiele studiów dotyczących stosunku tzw. drugiej generacji do
nazistowskiej przeszłości Niemiec i do Holocaustu; najważniejsze z nich to: D. Bar-On,
Die Last des Schweigens. Gespräche mit Kindern von Nazi-Tätern, Frankfurt a.M. 1993;
M. Bergman, Kinder der Opfer, Kinder der Täter, Frankfurt a.M. 1995; A. Eckstädt,
Nationalsozialismus in der „zweiten Generation“. Psychoanalyse von Hörigkeitsver-
hältnissen, Frankfurt a.M. 1989; N. Hauer, Die Mitläufer. Oder die Unfähigkeit zu
fragen. Auswirkungen des Nationalsozialismus für die Demokratie bis heute, Opladen
1994; D. von Westernhagen, Die Kinder der Täter. Das dritte Reich und die Generation
danach, München 1997; G. Rosenthal, Der Holocaust im Leben von drei Generationen.
Familien von Überlebenden der Shoah und von Nazi-Tätern, Gießen 1997.
MICHAŁ MENCFEL
cyjnych, znalezienie klucza czy szyfru, który pozwoli zmierzyć się z tą
twórczością, wyszukanie łącznika między dziełami. Ścieżek takich może
być wiele, zależnie od przyjętej perspektywy badawczej i instrumenta-
rium, jakie interpretator twórczości Kiefera ma do dyspozycji, mogą one
przebiegać bardzo różnie i prowadzić do odmiennych wniosków. Odczy-
tania prac mogą się wzajemnie wspierać i uzupełniać, mogą być jednak
ze sobą całkowicie sprzeczne. Twórczość Anseima Kiefera pełna jest bo-
wiem paradoksów, niedomówień oraz pytań, na które brakuje jedno-
znacznych odpowiedzi.
Reprezentowane w tym tekście stanowisko można przedstawić na-
stępująco: sztuka Kiefera, od dziel najwcześniejszych po najnowsze, to
sztuka pamięci. Pamięć o przeszłości swojego kraju i narodu, zwłaszcza
ojej najbardziej dramatycznych wydarzeniach, katastrofie drugiej wojny
światowej i Holocaustu, stanowi stały element twórczości Kiefera. Jest
on obecny w pracach wcześniejszych, powstałych od końca lat 60. do koń-
ca lat 80., gdy artysta wprost podejmował dyskusję z narodowym dzie-
dzictwem Niemiec, odnaleźć go można również w dziełach późniejszych,
tworzonych od początku lat 90., na pozór bardzo odmiennych i odległych
tematycznie.
Postawa niemieckiego artysty, jego stosunek do Holocaustu, stają się
bardziej zrozumiałe, gdy zdamy sobie sprawę z politycznego i społeczne-
go klimatu, w jakim kształtowały się jego poglądy. Anselm Kiefer jest
przedstawicielem tak zwanego pokolenia Nachgeborenen, ludzi urodzo-
nych podczas lub tuż po drugiej wojnie światowej, w życiu których wojna,
mimo że sami jej bezpośrednio nie doświadczyli, odegrała kluczową rolę,
kształtowała ich świadomość, wpływała na ich wybory, postawy i podej-
mowane decyzje1. Reprezentanci tego pokolenia niezwykle silnie odczu-
wali brzemię historii: czuli się zobowiązani niejako wziąć odpowiedzial-
ność za zbrodnie popełnione przez rodziców, mając świadomość, że gdyby
urodzili się kilkanaście czy kilkadziesiąt lat wcześniej, historia potoczy-
łaby się tak samo, doszłoby do wojny i Holocaustu, nie byliby w stanie
niczemu zapobiec, że są współwinni katastrofy. Jednocześnie czuli się
1 W latach 90. powstało wiele studiów dotyczących stosunku tzw. drugiej generacji do
nazistowskiej przeszłości Niemiec i do Holocaustu; najważniejsze z nich to: D. Bar-On,
Die Last des Schweigens. Gespräche mit Kindern von Nazi-Tätern, Frankfurt a.M. 1993;
M. Bergman, Kinder der Opfer, Kinder der Täter, Frankfurt a.M. 1995; A. Eckstädt,
Nationalsozialismus in der „zweiten Generation“. Psychoanalyse von Hörigkeitsver-
hältnissen, Frankfurt a.M. 1989; N. Hauer, Die Mitläufer. Oder die Unfähigkeit zu
fragen. Auswirkungen des Nationalsozialismus für die Demokratie bis heute, Opladen
1994; D. von Westernhagen, Die Kinder der Täter. Das dritte Reich und die Generation
danach, München 1997; G. Rosenthal, Der Holocaust im Leben von drei Generationen.
Familien von Überlebenden der Shoah und von Nazi-Tätern, Gießen 1997.