Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (16.2005)

PIERWOWZÓR MASYWU WIEŻOWEGO FARY CHEŁMIŃSKIEJ

15

odwzorowano także zwieńczenie wieży kościoła NMP19. Przyjmując ta-
ką możliwość, należałoby sobie wyobrazić w Chełmnie nakrycie wieży
w postaci (ceglanego?) hełmu o kształcie ostrosłupa o podstawie kwadra-
tu. Zapewne był on też znacznie niższy niż hełm zachowany do dziś.
Niewykluczone, że tak jak w Wabczu mury wieży chełmińskiej wieńczył
w średniowieczu krenelaż.

Analiza architektury masywu zachodniego fary mariackiej prowadzi
do kilku istotnych wniosków. Niewątpliwie w ciągu jednej kampanii
wzniesiono „blokową” strukturę dolną. Dopiero po jakiejś przerwie nad-
budowano wieżę północną, a także fragment wieży południowej wraz ze
szczytem środkowym i zwieńczeniem przypór zachodnich. Cezurę przy-
padającą na wysokości nasady wież widać najlepiej w zwieńczeniu kla-
tek schodowych, którym nadano formę wieloboków nasadzonych na star-
szą część cylindryczną. Trudno też nie zauważyć różnicy w sposobie
opracowania masywnego segmentu dolnego, a wybitnie dekoracyjnie po-
traktowanych wież. Nie wydaje się jednak, by różnica ta wynikała z dłu-
giego procesu budowy i ewentualnej zmiany koncepcji. Sądzę, że wieżom
nadano kształt przewidywany już w pierwotnym projekcie. Wykonano go
najpóźniej w chwili rozpoczęcia budowy korpusu, a więc około 1300 roku.
Niezwykle grube mury dolnego segmentu, podobnie jak system wyjąt-
kowo potężnych i wysokich przypór wskazują, że od samego początku
liczono się z budową masywnych prostopadlościennych bloków wież co
najmniej równych wysokością segmentowi dolnemu. W przypadku ja-
kiejkolwiek niższej lub „lżejszej” struktury (na przykład wielobocznej lub
zwężającej się ku górze) masywność strefy dolnej byłaby niewspółmierna
w zestawieniu z wieżową strefą kompozycji.
W badaniach nad genezą masywu wieżowego znaczenia nabiera też
zrealizowana część wieży południowej. Wzniesiono ją jedynie do takiej
wysokości, która umożliwiała trwałe i estetyczne wprowadzenie szczytu
środkowego. Jednak na podstawie zrealizowanego fragmentu widać, że
w dekoracji wieży południowej chciano możliwie wiernie powtórzyć sys-
tem artykulacji wieży północnej. W koncepcji pierwotnej zamierzano
zatem wznieść dwie bliźniacze wieże. Można też domniemywać, że półto-
rej kondygnacji wieży południowej wzniesiono dopiero po całkowitym
ukończeniu wieży północnej. Przesłankę dla takiego rozumowania sta-
nowi fryz maswerkowy o rysunku czteroliścia rozdzielający kondygnacje

19 Katalog zabytków..., s. 133 nn. - ceglany hełm restaurowano wprawdzie w latach
1835-40, niewątpliwie jednak zachował on pierwotną formę.