Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (16.2005)

38

STANISŁAW CZEKALSKI

doprowadza do nierozstrzygalności. Znaczenie znaku, o ile jest czytelne, o
tyle nie podlega ograniczeniu ze strony źródłowego znaczonego, może się
plenić w nieskończoność, „dyseminować”.
Zatem jedyną zasadą działania jakiegokolwiek systemu znakowego,
wytwarzającą iluzjonistyczny efekt komunikacji, jest w istocie powtarzal-
ność, iterowalność znaków, zdolność funkcjonowania tych samych znaczą-
cych w różnych związkach, w których dają się „zaszczepić”, przy czym po-
zostają rozpoznawalne, czytelne, jako własne ślady, „gramy”7. Tak na
przykład słowo zyskuje znaczenie dzięki temu, że jest powtórzeniem czy
cytatem identycznego słowa, które już padło gdzie indziej, śladem siebie w
innym kontekście, lub też transpozycją, rodzajem anagramu słowa podob-
nego8. Owa powtarzalność i anagramatyczność wpisana w strukturę każ-
dego elementu znaczącego rozspaja, rozszczepia jego tożsamość, wprowa-
dza w nią wewnętrzną różnicę, differance, znamię innego. Zasada iteracji
„łączy powtórzenie z innością”9. Znak jest identyfikowany jako przynależny
do pewnego kodu i w jego obrębie znaczący przez to, co we własnej postaci
dzieli z analogicznymi znakami tegoż kodu i co zarazem od wewnątrz go
poróżnia, oddziela od bycia samym sobą: niepowtarzalnym idiomem.
Przyjąwszy iterowalność za podstawową regułę czytelności znaków,
Derrida z jednej strony eksponował jej działanie w praktyce gramatolo-
gicznej lektury tekstów, uruchamiając grę znaczeń między podobnie pisa-
nymi lub podobnie brzmiącymi słowami, odczytując poszczególne wyrazy
jako cytaty czy anagramy innych wyrazów, z drugiej strony natomiast roz-
ciągnął tę właściwość tekstu i pisma, wraz z dookreślającymi ją kategoria-
mi śladu i „różni” (differance), na całokształt ludzkiego doświadczenia -
obszar „tekstu ogólnego”10. W obu wymiarach, pisma sensu stricto i pisma
sensu largo, Derridiańska gramatologia określa tekst jako strukturę itera-
tywną, to znaczy jako system oparty na możliwości powtarzania się iden-
tycznych form znaków, wszczepianych w różne związki, przy czym każdy
znak jest w swoim szczególnym kształcie, w swoim zapisie, naznaczony
poróżniającym go ze sobą śladem innego, staje się - można powiedzieć -
znakiem mnogim czy też między-znakiem. Jakikolwiek element znaczący
może „funkcjonować jako znak i język w ogóle tylko wtedy, gdy formalna
tożsamość pozwala ponownie go użyć i rozpoznać”11.
7 Zob. J. Derrida, Sygnatura, zdarzenie, kontekst, op. cit. Szerzej kategorię iteracji
omawia J. Culler, On Deconstruction: Theory and Criticism after Structuralism, Ithaca,
New York 1982, s. 110-134.
8 Zob. idem, Farmakon, przeł. K Matuszewski, w: idem, Pismo filozofii, Kraków 1992,
s. 42.
9 Idem, Sygnatura, znaczenie, kontekst, op. cit., s. 385.
10 Ibidem, s. 388-389.
11 Idem, Glos i fenomen, op. cit., s. 84-85. Zaś w książce Pismo i różnica Derrida pisał:
„Jak tylko znak się wyłania, zaczyna od powtarzania. Bez tego nie byłby znakiem, nie