Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (16.2005)

INTERTEKSTUALNOŚĆ I MALARSTWO

79

i mężczyzn. Owe stereotypy, wyznaczające normy ikonografii pici i tym
samym pozorujące naturalność utrzymanych w nich wizerunków, budują
tło Już widzianego”, na którym obraz Girodeta zyskuje przewrotne,
transgresyjne znaczenie. Warto jeszcze raz podkreślić, że znaczenie to
pozostaje niedostępne dla tradycyjnej ikonologii, poszukującej zgodności
między obrazem a tekstem. Identyfikacja opowieści o Endymionie, która
dostarczyła malarzowi tematycznego pretekstu, nie wyjaśnia seksualnej
treści uchwytnej wyłącznie w relacji między wizualną formą jego obrazu
a tradycją obrazową związaną z innymi tematami.
Utwór Balzaka, choć w zasadzie jest tekstem „klasycznym” i „czytel-
nym”, za sprawą analizy Barthes’a okazuje się ideowo bliski założeniom
teorii intertekstualności, która demaskuje iluzję mimetycznej referencji
tekstu do pozatekstowych zdarzeń, obrazu do pozaobrazowego modelu,
odkrywając nieskończony ciąg odesłań od jednego tekstu i obrazu do
drugiego. Podobnie obraz Girodeta, choć malowany w „klasycznym” sty-
lu, jest w istocie przewrotnym „obrazem rozkoszy”. Według Barthesa
dzieło iluzjonistyczne, „przyjemne”, „czytelne”, operuje formułami naśla-
dującymi, reprodukującymi formuły wcześniejsze; „mimetyczność języka
(naśladującego siebie), to źródło wszelkich przyjemności”115. To, co czy-
tane, jest wygodne w odbiorze, bo powtarza i potwierdza już-przeczytane,
trzyma się utartych dyskursywnych reguł, powiela stereotypy, konser-
wuje ideologie116. Jednym z filarów dyskursywnego porządku jest stabil-
ny system pozornie oczywistych i naturalnych antytez117. Przeciwień-
stwem tak rozumianej lekturowej przyjemności jest transgresyjna i per-
wersyjna ze swej istoty, przekraczająca reguły i wywrotowa, wprowadza-
jąca nowe doznania rozkosz. Tekst rozkoszy, pisze Barthes, „narusza
podstawy historycznych, kulturowych i psychologicznych przekonań czy-
telnika, stałość jego gustów, wartości i wspomnień, doprowadza do kry-
zysu jego związków z językiem”118. Źródłem rozkoszy jest pęknięcie, roz-
sunięcie systemu przedstawiania, w efekcie jego obnażenie. Drogę ku
takiej literaturze wskazuje pisarstwo de Sade’a, przecinające porządek
kulturowych kodów i przewrotnie łączące ze sobą kody przeciwstawne
w taki sposób, że powstaje „erotyczne” napięcie między przywoływanym
systemem reguł i stereotypów a ich pogwałceniem119.
Śpiący Endymion Girodeta jest obrazem rozkoszy, gdyż dokonuje
erotycznej transgresji kodów płci, których antytetyczność szczególnie
uwypuklało malarstwo Davida. Przysięga Horacjuszy czy Brutus to obra-
115 R. Barthes, Przyjemność tekstu, op. cit., s. 16.
116 Zob. ibidem, s. 58-64, 89.
117 Zob. R. Barthes, SI Z, op. cit., s. 61-63 i 102-103.
118 Idem, Przyjemność tekstu, op. cit., s. 89.
119 Ibidem, s. 11-13.