DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.26552#0335
10. Charakterystryka postawy Józefa Aleksandra Jabłonowskiego
Jabłonowski był postacią wyjątkową na tle swych współczesnych, co nie znaczy jednak, by
dła jego postawy, zainteresowań i dokonań nie można było wskazać kolejnych analogii wśród
Polaków jego epoki. Przede wszystkim należy tu wymienić Stanisława Leszczyńskiego (1677-
-1766). Podobieństwa między nimi występują na różnych poziomach: pretensje do pozycji su-
werennej (w przypadku Leszczyńskiego oczywiście o wiele bardziej uzasadnione niż u Jabło-
nowskiego), ambicje literacko-naukowe i działalność na polu organizacji nauki (obydwaj zało-
żyli towarzystwa naukowe: Jabłonowski — Societas Jablonoviana, Leszczyński — Societe Royale
des Sciences et Belles-Lettres de Nancy, obecnie Academie de Stanislas). Obydwu można uznać
za przedstawiciełi wczesnego oświecenia, łączących w swych dziełach interesujące koncepcje,
a nawet cząstkowe cenne dokonania, z naiwnością dyłetantów. Oczywiście, łatwo wskazać także
różnice. Działalność Leszczyńskiego przez dziesięciołecia była ukierunkowana na środowisko
francuskie, Jabłonowski obracał się przede wszystkim w kręgach niemieckich, co wpływało na
odmienność ich perspektyw intelektualnych. Przede wszystkim jednak działalność Stanisława
Leszczyńskiego zawierała aspekty, których brak u skrajnego egotyka, jakim był Jabłonowski.
Obejmowały one szeroki program reform o charakterze cywilizacyjnym i społecznym998, które
sprawiły, że postać „króla dobroczynnego” jest do dziś czczona w Lotaryngii. Jabłonowski tak-
że miał możliwości rozwinięcia działań cywilizacyjnych w swych ogromnych dobrach, czego
jednak nie uczynił. Ogromna dysproporcja występuje w dokonaniach Leszczyńskiego i Jabło-
nowskiego, jeżeli chodzi o fundacje artystyczne. Stanisław Leszczyński wszedł do historii ar-
chitektury powszechnej jako fundator i współtwórca wspaniałego założenia urbanistycznego
Palace Royale w Nancy, a jego liczne rezydencje i ogrody stanowiły oryginalne i ważne przy-
kłady europejskiego rokoka. Poziom artystyczny fundacji Jabłonowskiego był znacznie niższy.
Nie chodzi przy tym o skalę inwestowanych środków, gdyż możliwości finansowe Stanisława
Leszczyńskiego były ograniczone, ale o stopień zainteresowania sprawami sztuki i znajomości
jej problematyki, u Leszczyńskiego wyróżniające się na tle nie tylko polskim, ale i europejskim.
Na usprawiedłiwienie Jabłonowskiego można co prawda wskazać, że działał on w zupełnie in-
nym otoczeniu, w którym pozyskanie wykwalifikowanego artysty nie było rzeczą łatwą. Ale na-
wet biorąc pod uwagę te znane trudności, nie sposób dokonań Jabłonowskiego oceniać wysoko.
Choćby dlatego że współczesny mu Mikołaj Bazyli Potocki (1712-1782), powszechnie (i nie bez
racji) uważany za przedstawiciela zdegenerowanego sarmatyzmu, był jednocześnie fundatorem
wyjątkowo dbającym o poziom powstających dzięki niemu dzieł, zdolnym do zatrudnienia naj-
wybitniejszych artystów epoki Bernarda Meretyna i Jana Jerzego Pinsla, którzy wspólnie stwo-
rzyli jedno z najwspanialszych osiągnięć późnego baroku w Rzeczypospolitej — kościół Misjo-
narzy w Horodence.
Na zakończenie rozważań na temat Józefa Ałeksandra Jabłonowskiego wypada stwierdzić,
iż ten „nadzwyczaj łaskawy” „oświecony mecenas naukowców i łiteratów” doczekał się jedynie
skromnego nagrobka ufundowanego przez członków Societas Jablonoviensis w kaplicy zamku
Pleissenburg. Znany z XIX-wiecznej litografii pomnik (il. 234) był umieszczony w niszy, pod
którą znajdowała się płyta z inskrypcją. Składał się z urny ozdobionej medalionem portreto-
wym, na której zawieszono krzyż Orderu Świętego Ducha. U podstawy leżał płaszcz książęcy
i mitra. Nagrobek został prawdopodobnie zniszczony podczas przebudowy zamku na Nowy Ra-
tusz na przełomie XIX i XX stulecia.
W ten sposób jedynym prawdziwym monumentem stały się rozprawy i opisy „dzieł” ksią-
żęcych. Te jako jedyne — dedykowane POSTERITATI — dotrwały do dziś.
998. Na temat działalności Stanisława Leszczyńskiego zob.: Lechicka 1951; Ostrowski 1972; Rau, Schulenburg 1973;
Ostrowski 2001 oraz artykuły w: Stanisław Leszczyński. Bardzo dziękuję Panu Profesorowi Janowi Ostrowskie-
mu za uwagi na temat paraleł łączących Jabłonowskiego i Leszczyńskiego oraz za udostępnienie pozycji biblio-
graficznych.
329
Jabłonowski był postacią wyjątkową na tle swych współczesnych, co nie znaczy jednak, by
dła jego postawy, zainteresowań i dokonań nie można było wskazać kolejnych analogii wśród
Polaków jego epoki. Przede wszystkim należy tu wymienić Stanisława Leszczyńskiego (1677-
-1766). Podobieństwa między nimi występują na różnych poziomach: pretensje do pozycji su-
werennej (w przypadku Leszczyńskiego oczywiście o wiele bardziej uzasadnione niż u Jabło-
nowskiego), ambicje literacko-naukowe i działalność na polu organizacji nauki (obydwaj zało-
żyli towarzystwa naukowe: Jabłonowski — Societas Jablonoviana, Leszczyński — Societe Royale
des Sciences et Belles-Lettres de Nancy, obecnie Academie de Stanislas). Obydwu można uznać
za przedstawiciełi wczesnego oświecenia, łączących w swych dziełach interesujące koncepcje,
a nawet cząstkowe cenne dokonania, z naiwnością dyłetantów. Oczywiście, łatwo wskazać także
różnice. Działalność Leszczyńskiego przez dziesięciołecia była ukierunkowana na środowisko
francuskie, Jabłonowski obracał się przede wszystkim w kręgach niemieckich, co wpływało na
odmienność ich perspektyw intelektualnych. Przede wszystkim jednak działalność Stanisława
Leszczyńskiego zawierała aspekty, których brak u skrajnego egotyka, jakim był Jabłonowski.
Obejmowały one szeroki program reform o charakterze cywilizacyjnym i społecznym998, które
sprawiły, że postać „króla dobroczynnego” jest do dziś czczona w Lotaryngii. Jabłonowski tak-
że miał możliwości rozwinięcia działań cywilizacyjnych w swych ogromnych dobrach, czego
jednak nie uczynił. Ogromna dysproporcja występuje w dokonaniach Leszczyńskiego i Jabło-
nowskiego, jeżeli chodzi o fundacje artystyczne. Stanisław Leszczyński wszedł do historii ar-
chitektury powszechnej jako fundator i współtwórca wspaniałego założenia urbanistycznego
Palace Royale w Nancy, a jego liczne rezydencje i ogrody stanowiły oryginalne i ważne przy-
kłady europejskiego rokoka. Poziom artystyczny fundacji Jabłonowskiego był znacznie niższy.
Nie chodzi przy tym o skalę inwestowanych środków, gdyż możliwości finansowe Stanisława
Leszczyńskiego były ograniczone, ale o stopień zainteresowania sprawami sztuki i znajomości
jej problematyki, u Leszczyńskiego wyróżniające się na tle nie tylko polskim, ale i europejskim.
Na usprawiedłiwienie Jabłonowskiego można co prawda wskazać, że działał on w zupełnie in-
nym otoczeniu, w którym pozyskanie wykwalifikowanego artysty nie było rzeczą łatwą. Ale na-
wet biorąc pod uwagę te znane trudności, nie sposób dokonań Jabłonowskiego oceniać wysoko.
Choćby dlatego że współczesny mu Mikołaj Bazyli Potocki (1712-1782), powszechnie (i nie bez
racji) uważany za przedstawiciela zdegenerowanego sarmatyzmu, był jednocześnie fundatorem
wyjątkowo dbającym o poziom powstających dzięki niemu dzieł, zdolnym do zatrudnienia naj-
wybitniejszych artystów epoki Bernarda Meretyna i Jana Jerzego Pinsla, którzy wspólnie stwo-
rzyli jedno z najwspanialszych osiągnięć późnego baroku w Rzeczypospolitej — kościół Misjo-
narzy w Horodence.
Na zakończenie rozważań na temat Józefa Ałeksandra Jabłonowskiego wypada stwierdzić,
iż ten „nadzwyczaj łaskawy” „oświecony mecenas naukowców i łiteratów” doczekał się jedynie
skromnego nagrobka ufundowanego przez członków Societas Jablonoviensis w kaplicy zamku
Pleissenburg. Znany z XIX-wiecznej litografii pomnik (il. 234) był umieszczony w niszy, pod
którą znajdowała się płyta z inskrypcją. Składał się z urny ozdobionej medalionem portreto-
wym, na której zawieszono krzyż Orderu Świętego Ducha. U podstawy leżał płaszcz książęcy
i mitra. Nagrobek został prawdopodobnie zniszczony podczas przebudowy zamku na Nowy Ra-
tusz na przełomie XIX i XX stulecia.
W ten sposób jedynym prawdziwym monumentem stały się rozprawy i opisy „dzieł” ksią-
żęcych. Te jako jedyne — dedykowane POSTERITATI — dotrwały do dziś.
998. Na temat działalności Stanisława Leszczyńskiego zob.: Lechicka 1951; Ostrowski 1972; Rau, Schulenburg 1973;
Ostrowski 2001 oraz artykuły w: Stanisław Leszczyński. Bardzo dziękuję Panu Profesorowi Janowi Ostrowskie-
mu za uwagi na temat paraleł łączących Jabłonowskiego i Leszczyńskiego oraz za udostępnienie pozycji biblio-
graficznych.
329