Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (32.1970)

IZABELLA GALICKA, HANNA SYGIETYŃSKA

ERAZM WĄSOWSKI - NIEZNANY MALARZ XVII WIEKU

I JEGO DZIEŁO W LEWICZYNIE

Drewniany kościół w Lewiczynie koło Grójca1
szczęśliwie przechował wyposażenie sprawiane w cią-
gu kilku wieków2. Jeśli w miarę upływu czasu ule-
gało ono wymianie, działo się to nie w następstwie
kataklizmów, żywiołu ognia czy zawieruchy wojen-
nej. lecz wskutek ideowych i estetycznych ambicji
proboszczów oraz szczodrości kolatorów.
Szczególną rolę w dziejach kościoła odegrał ksiądz
Andrzej Gołkowski, mianowany proboszczem lewi-
czyńskim w r. 1665. W tymże roku diecezja poznań-
ska (w której granicach znajdował się wówczas Le-
wiczyn) pozyskała nowego administratora w osobie
biskupa Stefana z Chrząstowa Wierzbowskiego —
żarliwego propagatora polityki kontrreformacyjnej.
Swoje rządy w diecezji rozpoczął on fundacją no-
wego ośrodka religijno-obrzędowego w Górze nazwa-
nej wówczas Nowem Jeruzalem3, a następnie Górą

1 Kościół parafialny p.w. śś. Wojciecha i Marcina Bisku-
pów. Parafię erygowano w XIII w. Obecny kościół drewnia-
ny wzniesiony został w r. 1606 z fundacji Prokopa Oborskie-
go, remontowany ok. r. 1670, gruntownie odbudowany
w r. 1738 (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce t. X woj.
warszawskie z. 5 pow. grójecki pod redakcją I. GALICKIEJ
i H. SYGIETYNSKIEJ, w przygotowaniu).
2 Inwentarze kościoła lewiczyńskiego z lat 1718, 1726 wy-
mieniają następujące ołtarze: główny z obrazem N. P. Ma-
rii oraz boczne p.w. św. Anny, św. Antoniego, św. Józefa,
św. Izydora, św. Kajetana oraz Niepokalanego Poczęcia
N.P. Marii. Pośrodku kościoła pod krucyfiksem [na belce
tęczowej] znajdowała się „fontanna [chrzcielnica], którą
anioł wspiera rękami”. Pomiędzy ołtarzami stały feretrony
i opatrzone „obrazami” chorągwie, (por. Archiwum parafial-
ne w Lewiczynie, Descriptio Status Ecclesiae Parochialis
Lewiciniensis [...] Anno Domini 1718; Descriptio Inwentarii
Ecclesiae Parochialis Lewiciniensis, Anno Praesenti 1726).
Wprawdzie XVII-wieczne ołtarze zostały zastąpione w r. 1742

Profesorowi
Mieczysławowi Gębarowiczowi

Kalwarią. Tu właśnie prepozytem kongregacji św. Fili-
pa Nereusza został wspomniany już pleban lewiczyń-
ski Andrzej Gołkowski — tym samym uczestnicząc
bezpośrednio w zainicjowanej przez biskupa akcji
propagandowo-religijnej. Podczas gdy założenie kal-
waryjskie Nowego Jeruzalem służyć miało szczegól-
nemu kultowi męki Chrystusa, pobliski Lewiczyn stał
się ośrodkiem kultu maryjnego, związanego ze znaj-
dującym się tu cudownym obrazem Matki Boskiej4.
Formowaniu się tego „sanktuarium maryjnego” towa-
rzyszyła działalność bractw religijnych wprowadzo-
nych do Lewiczyna staraniem Andrzeja Gołkowskie-
go.
Wśród nich niemałą rolę odegrało bractwo poświę-
cone nowo kreowanemu hiszpańskiemu świętemu, Izy-
dorowi Oraczowi5. Jego kult rozpowszechnia się
w Polsce od lat trzydziestych XVII w., a więc wkrót-

staraniem ówczesnego proboszcza ks. Antoniego Wilskiego
czterema ołtarzami zachowanymi do dziś, jednak znaczna
część XVII-wiecznego wyposażenia istnieje dotychczas.
3 A. LICZBINSKI, Góra Kalwaria — lokacja i układ
przestrzenny miasta 1670—1690, „Kwartalnik Arch. i Urb.
1957, nr 3/4, passim.
4 Obraz ten reprezentuje typ ikonograficzny Matki Bo-
skiej Większej (S. Maria Maggiore) w Polsce zwanej Śnież-
ną. Malowany na desce, pochodzi z XVII w., koronowany
w r. 1678. W wyniku badań Komisji z 1678 i 1679 pod prze-
wodnictwem biskupa Stefana Wierzbowskiego uznany za cu-
downy w r. 1684.
5 Historia pobożnego chłopa z Madrytu żyjącego na
przełomie w. X i XI, i jego pełna cudownych epizodów
działalność ożyła na nowo w okresie wzmożenia walki ideo-
wej z reformacją, w obliczu ówczesnej sytuacji ekonomicz-
no-społecznej. Zagadnienie to omawia wyczerpująco J. TAZ-
BIR, Społeczna funkcja kultu Izydora Oracza w Polsce
XVII wieku, „Przegl. Hist.” XLVI, 1955, z. 3, passim.

69