DOI article:
Rozprawy
DOI article:Turnau, Irena: Problematyka nowożytnego ubioru zawodowego
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.47895#0125
R
O
Z
P
R
A
W
Y
IRENA TURNAU
PROBLEMATYKA NOWOŻYTNEGO UBIORU ZAWODOWEGO
1. USTALENIA POJĘCIOWE I TERMINOLOGICZNE
Ubiór zawodowy i ochronny odgrywa coraz więk-
szą rolę we współczesnym świecie, kombinezony nur-
ków, kosmonautów i lunonautów zaczynają wpływać
na modę młodzieżową. Wydaje się więc interesujące
ukazanie rozwoju ubiorów zawodowych. Olbrzymia
literatura kostiumologiczna doprowadziła do znacznej
precyzji w zakresie ustaleń faktograficznych i charak-
terystyki ubioru noszonego w różnych okresach.
Znacznie skromniej przedstawia się opracowanie ubio-
rów specjalnych. Jedynie niektóre z nich, jak ko-
stium sceniczny, ubiór uniwersytecki, prawniczy czy
zawodowy w Anglii, doczekały się opracowań mono-
graficznych 1. W artykule tym można jedynie zary-
sować skomplikowaną problematykę ubiorów zawo-
dowych jako rodzaju ubiorów specjalnych, omówić
bazę źródłową, wzorce ubiorów stanowych, ubiorów
ochronnych i oznaki godności i dyskryminacji spo-
łecznej. Opracowanie monograficzne tego problemu
poprzedzić muszą opracowania szczegółowe ubiorów
służby, ubiorów górniczych i innych ubiorów specjal-
nych 2. Zagadnienia tego nie można rozpatrywać je-
dynie na materiale polskim. W tym opracowaniu zaj-
miemy się problematyką europejskiego ubioru zawo-
dowego od w. XVI do początków XIX, a więc okresu
rozkwitu rzemiosła i kształtowania się zaczątków
ustroju kapitalistycznego do manufaktur scentralizo-
wanych. Okres rozwoju przemysłowego po przewrocie
technicznym przynosi nowe problemy związane z for-
mami pracy zawodowej i powstaniem masowej kon-
fekcji. W tych rozważaniach uwzględniono przede
wszystkim materiały z Europy wschodniej i środko-
wej, a więc z Rosji, Polski, Czech i krajów niemiec-
kich, a także z Francji i Anglii.
1 W. N. HARGREAVES-MAWDSLEY, A History of Aca-
demical Dress in Europę until the End of the eighteenth
Century, Oxford 1963; — tegoż autora, A History of Legał
Dress in Europę until the End of the eighteenth Century,
Oxford 1963; — Occupational Costume in England from the
elenenth Century to 1914. By Phillis CUNNINGTON and Ca-
therine LUCAS. With chapter by Alan MANSFIELD, New
York 1967 (recenzja George CURRY w „The America Histo-
rical Review”, vol. 74, nr 3, February 1969).
We wstępnych ustaleniach terminologicznych na
plan pierwszy wysuwa się pojęcie ubioru zawodowego.
Jak określono w innej pracy, odzież to „zespół pod-
stawowych części odzienia ludzkiego wraz z okryciem
głowy i kończyn i wszystkimi dodatkami uzupełnia-
jącymi w badanym okresie sylwetkę człowieka”. Ter-
min „odzież” nie jest adekwatny w stosunku do oma-
wianej tu problematyki i należy zastosować termin
„ubiór” obejmujący „nie cały zestaw użytkowego
odzienia, ale podstawowe jego części, wyróżniające
jednostkę dzięki ich formie, barwie, a często i cenie
od innych członków tej samej grupy społecznej”3. Za-
gadnienie ubioru zawodowego należy przy tym poru-
szyć na tle szerszej problematyki ubiorów specjal-
nych, które w całości lub tylko akcesoriami różniły
się od odzieży używanej w danym społeczeństwie
w obrębie ubiorów stanowych. Chodzi o takie wy-
różnienia, które już przy powierzchownej obserwacji
przechodniów ulicznych pozwalały w danym kraju
i okresie na stwierdzenie typu: to kawaler takiego
a takiego orderu, to biskup, ksiądz czy zakonnik, to
wojskowy danej formacji, to lokaj, hajduk czy słu-
żąca, to aptekarz, urzędnik magistratu czy pachołek
miejski, to żebrak, przekupień uliczny, kominiarz czy
rybak, to Żyd czy Cygan. Świadomie wylicza się tu
różne kategorie ubiorów specjalnych: habitów, mun-
durów, liberii, ubiorów grup etnicznych i zawodo-
wych. Wyliczenie to ukazuje miarę skomplikowania
zagadnienia i konieczność starannej analizy pojęcio-
wej 4. Warto tu przytoczyć rozpoznanie pamiętnikarza
Trębickiego zjadliwie charakteryzującego przynależ-
ność społeczną oddziału milicji warszawskiej, który
go legitymował w dniu 9 maja 1794 r. „Zatrzymuje
nas oddział prawdziwie arlekiński milicji miejskiej [...]
Stali w dwóch szeregach, kilku w karmazynowych żu-
2 w przygotowaniu są prace o polskim kostiumie sce-
nicznym B. Król-Kaczorowskiej, o ubiorze służby i liberiach
XVII i XVIII w., którą przygotowuje pod moim kierunkiem
A. Biegasik i mój artykuł o ubiorze górniczym.
3 I. TURNAU, Odzież mieszczaństwa warszawskiego w
XVIII wieku, Wrocław 1967, s. 12—14.
4 Por. tamże w rozdziale VIII o ubiorach specjalnych
noszonych przez mieszkańców stolicy w XVIII w.
117
O
Z
P
R
A
W
Y
IRENA TURNAU
PROBLEMATYKA NOWOŻYTNEGO UBIORU ZAWODOWEGO
1. USTALENIA POJĘCIOWE I TERMINOLOGICZNE
Ubiór zawodowy i ochronny odgrywa coraz więk-
szą rolę we współczesnym świecie, kombinezony nur-
ków, kosmonautów i lunonautów zaczynają wpływać
na modę młodzieżową. Wydaje się więc interesujące
ukazanie rozwoju ubiorów zawodowych. Olbrzymia
literatura kostiumologiczna doprowadziła do znacznej
precyzji w zakresie ustaleń faktograficznych i charak-
terystyki ubioru noszonego w różnych okresach.
Znacznie skromniej przedstawia się opracowanie ubio-
rów specjalnych. Jedynie niektóre z nich, jak ko-
stium sceniczny, ubiór uniwersytecki, prawniczy czy
zawodowy w Anglii, doczekały się opracowań mono-
graficznych 1. W artykule tym można jedynie zary-
sować skomplikowaną problematykę ubiorów zawo-
dowych jako rodzaju ubiorów specjalnych, omówić
bazę źródłową, wzorce ubiorów stanowych, ubiorów
ochronnych i oznaki godności i dyskryminacji spo-
łecznej. Opracowanie monograficzne tego problemu
poprzedzić muszą opracowania szczegółowe ubiorów
służby, ubiorów górniczych i innych ubiorów specjal-
nych 2. Zagadnienia tego nie można rozpatrywać je-
dynie na materiale polskim. W tym opracowaniu zaj-
miemy się problematyką europejskiego ubioru zawo-
dowego od w. XVI do początków XIX, a więc okresu
rozkwitu rzemiosła i kształtowania się zaczątków
ustroju kapitalistycznego do manufaktur scentralizo-
wanych. Okres rozwoju przemysłowego po przewrocie
technicznym przynosi nowe problemy związane z for-
mami pracy zawodowej i powstaniem masowej kon-
fekcji. W tych rozważaniach uwzględniono przede
wszystkim materiały z Europy wschodniej i środko-
wej, a więc z Rosji, Polski, Czech i krajów niemiec-
kich, a także z Francji i Anglii.
1 W. N. HARGREAVES-MAWDSLEY, A History of Aca-
demical Dress in Europę until the End of the eighteenth
Century, Oxford 1963; — tegoż autora, A History of Legał
Dress in Europę until the End of the eighteenth Century,
Oxford 1963; — Occupational Costume in England from the
elenenth Century to 1914. By Phillis CUNNINGTON and Ca-
therine LUCAS. With chapter by Alan MANSFIELD, New
York 1967 (recenzja George CURRY w „The America Histo-
rical Review”, vol. 74, nr 3, February 1969).
We wstępnych ustaleniach terminologicznych na
plan pierwszy wysuwa się pojęcie ubioru zawodowego.
Jak określono w innej pracy, odzież to „zespół pod-
stawowych części odzienia ludzkiego wraz z okryciem
głowy i kończyn i wszystkimi dodatkami uzupełnia-
jącymi w badanym okresie sylwetkę człowieka”. Ter-
min „odzież” nie jest adekwatny w stosunku do oma-
wianej tu problematyki i należy zastosować termin
„ubiór” obejmujący „nie cały zestaw użytkowego
odzienia, ale podstawowe jego części, wyróżniające
jednostkę dzięki ich formie, barwie, a często i cenie
od innych członków tej samej grupy społecznej”3. Za-
gadnienie ubioru zawodowego należy przy tym poru-
szyć na tle szerszej problematyki ubiorów specjal-
nych, które w całości lub tylko akcesoriami różniły
się od odzieży używanej w danym społeczeństwie
w obrębie ubiorów stanowych. Chodzi o takie wy-
różnienia, które już przy powierzchownej obserwacji
przechodniów ulicznych pozwalały w danym kraju
i okresie na stwierdzenie typu: to kawaler takiego
a takiego orderu, to biskup, ksiądz czy zakonnik, to
wojskowy danej formacji, to lokaj, hajduk czy słu-
żąca, to aptekarz, urzędnik magistratu czy pachołek
miejski, to żebrak, przekupień uliczny, kominiarz czy
rybak, to Żyd czy Cygan. Świadomie wylicza się tu
różne kategorie ubiorów specjalnych: habitów, mun-
durów, liberii, ubiorów grup etnicznych i zawodo-
wych. Wyliczenie to ukazuje miarę skomplikowania
zagadnienia i konieczność starannej analizy pojęcio-
wej 4. Warto tu przytoczyć rozpoznanie pamiętnikarza
Trębickiego zjadliwie charakteryzującego przynależ-
ność społeczną oddziału milicji warszawskiej, który
go legitymował w dniu 9 maja 1794 r. „Zatrzymuje
nas oddział prawdziwie arlekiński milicji miejskiej [...]
Stali w dwóch szeregach, kilku w karmazynowych żu-
2 w przygotowaniu są prace o polskim kostiumie sce-
nicznym B. Król-Kaczorowskiej, o ubiorze służby i liberiach
XVII i XVIII w., którą przygotowuje pod moim kierunkiem
A. Biegasik i mój artykuł o ubiorze górniczym.
3 I. TURNAU, Odzież mieszczaństwa warszawskiego w
XVIII wieku, Wrocław 1967, s. 12—14.
4 Por. tamże w rozdziale VIII o ubiorach specjalnych
noszonych przez mieszkańców stolicy w XVIII w.
117