Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (32.1970)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

geometrycznego układu szachowni-
cowego. Obszar bowiem miasta,
chociaż niewielki, mógłby jednak
wystarczyć na założenie układu re-
gularnego — szachownicowego, oto-
czonego wałami lub murami w linii
XIV-wiecznych murów obronnych.
Odstępstwo od takiego układu
nie daje się uzasadnić jedynie u-
kształtowaniem terenu, na jakim
stanęło miasto. Lessowe podłoże
gruntowe stwarzało możliwości do
regulacji i plantowania. Spadki
ulic, wychodzących z kwadratowe-
go rynku, pełniłyby tę samą rolę
odprowadzenia wód opadowych ku
zboczom wzniesienia, biegnąc od
rynku równolegle do jego pierzei w
liniach prostych, a nie łukowato
wygiętych, jak to jest w zachowa-
nym, autentycznym układzie.
Układ urbanistyczny Starego
Miasta ma swoją genezę w XIV-
-wiecznej rozbudowie wcześniejsze-
go osiedla protomiejskiego. Po-
większenie to wymagało zamknięcia
miasta nowym obwodem obron-
nym, a mógł on otrzymać tylko
kształt półkolisty, umożliwiający
zamknięcie jak największego tere-
nu klinowatego wzniesienia.
Rozplanowanie Rynku i wybie-
gających z niego ulic wynika z pod-
stawowego układu szachownicowe-
go. Ale wytyczający plan miasta
zmuszeni byli — jak się wydaje —
do wpisania tego układu w pier-
ścień obronny z uwzględnieniem
biegu ulicy Grodzkiej i pierwotnej,
półkolistej linii obronnej, wzdłuż
której wytyczono ulice Rybną i Zło-
tą. Te dwie ulice, wygięte w łuk,
stały się teraz osią poprzeczną
miasta. „Nowy” Rynek, włączony
w ich bieg oraz w bieg ulicy Grodz-
kiej i Bramowej, położony na ze-
wnątrz dawnej linii obrony, stał się
centrum miasta XIV-wiecznego. W
jego planie doszukać się możemy
świadomego kształtu. Wzajemne, nie-
mal negatywowo-pozytywowe, krzy-
wizny pierzei rynkowych wynikają
z powiązania względów utylitar-
nych z dążeniem do regularnej
kompozycji. Przez biegi ulic łączą
się z nim wszystkie wcześniej
wzniesione budowle, z niego rów-
nież prowadzą najkrótsze drogi na
Zamek, Przedmieście Krakowskie i
Żmigród, a więc wszędzie tam,
gdzie „coś się działo” poza obrę-
bem samego miasta.
Z trzech stron Rynku: od po-
łudnia, wschodu i zachodu, rozlo-
kowane zostały bloki zabudowy,
wypełniające nieregularnymi kształ-
tami przestrzeń między lukiem ulic
Rybnej i Złotej i pierścieniem o-
bronnym, biegnącym niegdyś wzdłuż
obecnych ulic Królewskiej i No-


II. 1. Lublin w końcu XIII w. Rys. Prac. Projektowa PKZ Oddział
w Lublinie.

wej. Rozdzielają je wąskie uliczki
przebiegające po liniach półkoli-
stych, niemal równoległych do obu
linii obronnych: Szambelańska,
Olejna i Jezuicka (zamieniona z do-
jazdowej uliczki gospodarczej na
handlowo-mieszkalną) oraz uliczki
krzyżujące się z tamtymi pod ką-
tem prostym, biegnące po liniach
prostych, promienistych w stosunku
do Bramy Grodzkiej: Dominikańska
(Klonowicza), Gruella, Bramowa
(dawniej zwana Krakowską) i Nowo
Rybna. Kształt tego układu, z nie-
wielkimi zmianami, przetrwał do
naszych czasów, utrwalony zabudo-
wą z wieków od XIV do XX.
W omawianym okresie ustaliła
się również liczba parceli na terenie
miasta w murach. W r. 1524 spi-
sano ich około 130, co odpowiada
liczbie obecnej. Przed opracowaniem
szczegółowego studium o blokach i
działkach budowlanych i przed zna-
lezieniem modułu podziałów wyj-
ściowych wypada jednak pozostać
przy bardzo ogólnych stwierdze-
niach.
Szerokość działek w poszczegól-
nych blokach i pierzejach jest róż-
na. Najwęższe występują wzdłuż
ulicy Grodzkiej, najszersze przy
ulicy Jezuickiej (Trybunalskiej). Z
wyjątkiem południowej pierzei
Rynku pozostałe zachowały po-
działy czteropolowe, co odbiega wy-


li. 2. Lublin w XIV i XV wieku.
Rys. Prac. Projektowa PKZ Oddział
w Lublinie. Fragment planszy wyk.
przez zespól inż. Z. Woski, ilustru-
jącej studium historyczno-urbani-
styczne pt. „Lublin — śródmieście”,
oprać. Prac. Dokum. Nauk.-Histo-
rycznej Oddziału PKZ w Lublinie.
(Fot. J. Kolasa)

207