Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (32.1970)

RECENZJE — POLEMIKI

kowanym w odmiennych warunkach i dlatego trud-
nym do uchwycenia w jego swoistych właściwościach.
Ze swymi trwałymi wartościami, a także uchybie-
niami, stanowiąca ważny etap badań, książka ta by-
ła niewątpliwie potrzebna. Wytknięte uchybienia
wszakże usprawiedliwia w znacznej mierze obcość
podjętej problematyki i niewystarczająca znajomość
architektury Polski, a także jej historii, wynikła «—
mimo współpracy tutejszych badaczy — z trudności
opanowania obszernej 'literatury w nieznanym Auto-
rowi języku polskim, wreszcie nikła możliwość pene-
tracji archiwów polskich. Pamiętać również należy o

dokonanym w ciągu kilku lat od ukończenia pracy
nad książką postępie badań, który przyniósł wiele no-
wych ustaleń, toteż za błędy wynikłe z ich nieznajo-
mości nie można winić Autora. Pozyltyiwnie trzeba
ocenić jego rzetelny wysiłek, który posuwa naprzód,
nawet jeśli nie bez potknięć i błądzeń, wiedzę o ar-
chitekturze tego ważnego, a nie dość zbadanego okre-
su, przybliżając jej bardziej prawidłową syntezę. Ocze-
kiwać jej należy od miejscowego środowiska nauko-
wego, dla którego książka ta, zwłaszcza przez obfitość
zawartego w niej materiału, stanowić będzie pomoc
i zachętę.

JERZY LILEYKO
W SPRAWIE AUTORSTWA I DATOWANIA PROJEKTÓW ZAMKU KRÓLEWSKIEGO
Z CZASÓW AUGUSTA II ORAZ RYSUNKU BRAMY ZAMKOWEJ TZW. ŚWIĘTOJAŃSKIEJ

Projekt wielkiej przebudowy Zamku Królewskiego
wykonany w czasach Augusta II od dawna przyciągał
uwagę badaczy. Spopularyzowano go przez częste re-
produkowanie w licznych wydawnictwach tak pol-
skich, jak i niemieckich, poświęconych poczynaniom
budowlanym Wettinów w Warszawie. Mimo to nie
poddano go dotąd szczegółowej analizie. Prof. Hent-
schel projektowi temu poświęcił wiele uwagi*. Roz-
ważania te wniosły szereg wartościowych elementów,
nie rozwiązując jednak wszystkich problemów, które
projekt ten nastręcza.
'Na projekt składają się trzy plansze przedstawia-
jące rzuty przyziemia i I piętra 1 2 oraz widok perspek-
tywiczny Zamku od strony Wisły3 (il. 1, 2, 3). Plan-
sze te starannie wykonane, mają obszerne opisy oraz
kolejną numerację: 2, 3, 44. Do tego zespołu Hent-
schel dołączył planszę z widokiem bramy tzw. Świę-
to jańśkiej. Rysunek ten stanowi jednak odrębny pro-
blem, dlatego wymaga osobnego omówienia (il. 10).
Na podstawie analogii stylowych do drezdeńskiego
Zwingeru C. Gurlitt5 uznał projekty zamkowe za
dzieło M. D. Póppelmanna. Jako czas ich powstania
ustalił rok 1715. Podobną atrybucję przyjmował J. L.
Sponsel6, a także polscy badacze 7. H. HeCkmann wy-
sunął przypuszczenie, że projekty warszawskie wy-
konali wspólnie M. D. Póppelmann i J. F. Karcher8.
Natomiast E. Hempel sugerował, że projekty te są
samodzielnymi dziełami Karchera9. Prof. Hentschel
atrybucję wysuniętą przez Hempla stara się udowod-
nić, przyznaje jednak, że jest to niezmiernie trudne.
1 W. HENTSCHEL, Die sachsische Baukunst des 18. Jahr-
hunderts in Boleń, Textband, Berlin 1967, s. 91—100.
2 Staaitsarchiy Dresden, sygn. VII, 89, Nr 2, BI. 2 i 3.
3 Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. Rys. Pol. 15162.
4 Napisy te poza stwierdzeniem, że projekty powstały
z inicjatywy Augusta H — nie wnoszą żadnych wartościo-
wych elementów do poznania rysunków; por.: Varsaviana
w zbiorach drezdeńskich. Katalog planów i widoków War-
szawy oraz rysunków architektonicznych budowli warszaw-
skich okresu saskiego, Warszawa 1965, s. 60—61, poz. 138, 139.
5 c. GURLITT, Warschauer Bauten aus der Zeit der
Sdchsischen Kónige, Berlin 1917, s. 55.

Omawiane plansze stanowią nie oryginalne pro-
jekty, lecz przerysy wykonane — jak stwierdza Hent-
ischel — przez J. D. Jaucha w latach trzydziestych lub
czterdziestych XVIII w. Przerysy te wykazują liczne
nieścisłości. Rzuty w wielu wypadkach nie zgadzają
się z widokami elewacji. Tak np. w skrzydle zachod-
nim pięcioboku, elewacja od strony dziedzińca na rzu-
tach ma 13 osi, a na widoku, w kondygnacji I piętra
— 11 osi. W tej samej elewacji na osi wieży Zygmun-
towśkiej występuje trzyosiowy ryzalit, który nie jest
oznaczony na rzutach. W części środkowej korpusu
głównego we wklęsłej, półkolistej partii przyziemia,
na rzucie widzimy 5 arkad, a na widoku — 9. Ryzali-
ty boczne korpusu głównego, na ■rzutach mają w
ścianach bocznych po dwa arkadowe okna, a na wi-
doku po jednym. Wreszcie rzuty wskazują, że kształt
dawnego pięcioboku wazowiskiego chciano uszanować,
łącznie z wieżą WładysławoWską, natomiast sądząc
z widoku, korpus główny od strony dziedzińca miał
stanowić skrzydło równoległe do skrzydła zachodnie-
go, przez co pięciobok przekształciłby się w nieregu-
larny sześciobok. Takich niekonsekwencji czy wręcz
błędów, zwłaszcza w partii ogrodu, odnajdujemy na
przerysach więcej.
Można więc stwierdzić, że przerysy projektów wy-
konane są bardzo niedokładnie. Na niedokładności te
Hentschel nie zwrócił uwagi, przeciwnie, pisze nawet,
że przerysy są wiernymi powtórzeniami oryginalnych
projektów i że zagubiły one jedynie styl rysunkowy
Karchera 10.
6 J. L. SPONSEL, Der Zwinger, die Hoffeste und die
Schlossplane zu Dresden, Dresden 1909, s. 118.
7 K. SKÓREWICZ, Zamek Królewski w Warszawie, Kra-
ków 1924, s. 21—22; — A. KRÓL, Zamek Królewski w War-
szawie, Kraków 1926, S. 12; — (W. TOMKIEWICZ), Zamek
Warszawski, [w:] Słownik historyczny sztuk plastycznych.
Zeszylt dyskusyjny, Warszawa 1951, s. 89; — S. ŁOZA, Archi-
tekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 248.
8 H. HECKMAN, M. D. Póppelmann ais Zeichner, Dresden
1954, s. 48.
9. E. HEMPEL, Gaetano Chiaveri der Architekt der Katho-
lischen Hofkirche zu Dresden, Dresden 1955, s. 180.
10 HENTSCHEL, jw., S. 99.

359