Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (37.1975)

PIOTR PAŁAMARZ


II. 10. Krucyfiks w kościele św. Marka w Krakowie,
około poł. w. XV. (Fot. P. Pencakowski)

uwidoczniony w konwulsyjnie ujętym wizerunku
Chrystusa, z ciałem rozczłonkowanym na szereg ukła-
dów ornamentalnych, pobudzał wiernych do afekty-

wnych emocji ambiwalentnych, których najpełniej-
szym wyrazem są medytacje nad misterium crucis
św. Brygidy Szwedzkiej zawarte w jej R,evelationes 53.
Przepojone naturalizmem widzenia św. Brygidy po-
zwalają przypuszczać, ze mistyczne objawienia mogły
być inspirowane przez dzieła sztuki, które stanowiły
bodziec ula ekstatycznych egzaltacji i determinowały
ich treść. Pamiętać jednak należy, że na niektórych
terenach, szczególnie w Nadrenii i środkowej Italii,
mistycyzm wyraźnie wyprzedzał przepojone jego tre-
ściami realizacje artystyczne54. Można więc sądzić,
że między mistyczną twórczością literacką a dziełem
sztuki zachodził wzajemny związek, który prowadził
do wzbogacenia strony tematycznej i typologicznej
plastyki i malarstwa średniowiecznego, jak również
stanowić mógł źródłu inspiracji dla rozmyślań lite-
rackich 55. Przedstawienie będące wyrazem wspomnia-
nego procesu było z kolei stymulatorem dla subiek-
tywno-emocjonalnych kontemplacji wiernych. W kon-
sekwencji prowadziło to do swoistej interakcji zacho-
dzącej pomiędzy podmiotem a przedmiotem, którą
wzmacniał stopień wrażliwości podmiotu, jak rów-
nież ekspresja przedmiotu. Wspomniany związek uległ
znacznemu osłabieniu z początkiem w. XV, ustępując
miejsca poznaniu rozumowemu, które stanowiło cha-
rakterystyczną cechę rodzącego się uduchowionego na-
turalizmu świeckiego56. Ten nowy światopogląd, w
oparciu o pogłębiającą się wiedzę o naturze, inspiro-
wał odmienne rozwiązania formalne, które znajdowały
potwierdzenie w bezpośrednim odwoływaniu się do
poznania zmysłowego. Wyrazem tych tendencji był
między innymi krucyfiks heroiczny, w którym od-
czuwa się dążenie do nadania formie duchowo-fizy-
czrej doskonałości, wynikające ze stopniowo pogłę-
biającego się doświadczenia bezpośredniego, opierają-
cego się na realnej rzeczywistości.
W małopolskiej snycerce gotyckiej istotę krucyfi-
ksu heroicznego najpełniej ucieleśnia rzeźba Chrystu-
sa Ukrzyżowanego z kościoła parafialnego w Lubo-
rzycy (il. 6), wykonana po konsekracji kościoła w r.
143 3 57. Umieszczony nad belką tęczową krucyfiks
triumfalny cechuje zneutralizowany wyraz psychicz-
ny, współgrający ściśle z monumentalnie u wysmuklo-
nym ciałem58. Oprócz syntetycznie opracowanej ana-

E. SNIEŻYŃSKA-STOLOT, Krucyfiks królowej Jadwigi w
katedrze na Wawelu, „Biul. Hist. Sztuki” XXVIII, 1963,
nr 2, s. 251—254; — LISNER, o.c., S. 31—32.
53 REAU, o.c., S. 479; — THOBY, o.c., S. 188; — J. JOBE,
Christus in aller Welt, Wien—Dusseldorf 1962, s. 113—114; —
AURENHAMMER, o.c., Wien 1962, H. 4, s. 375; — A. BUT-
KOVICH, Iconography St. Birgitta of Sweden, [b.m] 1963,
s. 62—63; —■ tenże, Reuelations Saint Brlgitta of Sweden,
Los Angeles 1972, s. 42.
54 WALICKI, o.c., s. 114—117.
55 O tym jak znaczny był wpływ mistyki na formalną
stronę sztuki świadczy dyskusja nad ołtarzem z Isenheim
Matthiasa Grtinewalda, próbująca odpowiedzieć na pytanie
czy scena Ukrzyżowania była inspirowana przez Revelationes
św. Brygidy — por. E. M. YETTER, Dle Kreuzigungstafel
des Isenheimer Altars, „Sitzungsberichte der Heidelberger
Akademie der Wissenschaften” 1968, H. 2, s. 52—54, przyp.
123.
56 WALICKI, o.c., s. 122.
57 A. BOCHNAK, J. PAGACZEWSKI, Zabytki przemysłu
artystycznego w kościele parafialnym w Luborzycy, Kra-

ków 1925, il. 2; — DUTKIEWICZ, o.c., s. 121, il. 50; —
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce I, województwo kra-
kowskie, pod red. J. SZABŁOWSKIEGO, z. 8 pow. Mie-
chów, opr. Z. BOCZKOWSKA, Warszawa 1953, s. 229, il. 614.
58 Nadmieniając o funkcji krucyfiksu średniowiecznego
wspomnieć należy, że mógł on spełniać również rolę obiek-
tywnego utensylium w obrzędowych inscenizacjach litur-
gicznych, które posługując się językiem aluzji odwoływały
się do symboli. Rzeźba Chrystusa na krzyżu, podobnie jak
przedstawienie Chrystusa na osiołku, była rekwizytem w
obrzędzie Processio in Dominica Palmarum, jak również
była ona nieodłączna w inscenizacji Sacrum Triduum (De-
positio Crucis oraz Elevatio Crucis). „Występujący” w dra-
matach liturgicznych krucyfiks urastał dzięki swej sym-
bolice do rangi osoby, czyli Chrystusa-człowieka — por.
J. LEWAŃSKI, Dramaty staropolskie. Antologia I, War-
szawa 1959, s. 24; — tenże, Średniowieczne gatunki dra-
matyczno-teatralne. Dramat liturgiczny [w:] Poetyka — Za-
rys encyklopedyczny, t. III, 1966, z. 1, s. 12; — Z. MODZE-
LEWSKI-SAC, Estetyka średniowiecznego dramatu litur-
gicznego, „Roczn. Humanist.” XII, 1964, z. 1, s. 35.

144