DOI Artikel:
Bałdowski, Włodzimierz: Europejska broń biała w kolekcji wilanowskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0360
WŁODZIMIERZ BAŁDOWSKI
II. 8. Tomaso di Aiala (?), Rapier-lewak, XVI[XVII w.
Toledo, (3671 Wil.) sygnatura na trzpieniu głowni
zastosowanie głębokich, ciągłych linii sugeruje, że wizerunek
ten jest jedną z wielu wspomnianych mutacji obcych; świad-
czyłoby o tym wyraźnie przedłużenie linii grzbietu do ogona,
oraz brak śladów inkrustacji. Sposób kształtowania linii
wykazuje pewne podobieństwo do wilka solingeńskiego,
który różni się od pasawskich zdecydowanie; rysunek tych
ostatnich rozczłonkowany jest zwykle szeregiem drobnych
kresek poprzecznych. Dekoracja głowicy, kosz przemawiają,
w wypadku rapiera wilanowskiego, za pochodzeniem włoskim
z okolic Brescii lub Seravalle; proweniencja hiszpańska wydaje
się wątpliwa z uwagi na typ dekoracji iberyjskich i odmienny
rodzaj wilka np. toledańskiego, który formowany przy pomocy
drobno przerywanych kresek, z wysoko uniesionym ogonem,
przypomina bardziej kozę; widać to wyraźnie w twórczości
słynnego Juliana del Rey, pracującego m.in. dla Karola V24.
W inwentarzu wilanowskim G. Duchesne notuje: Epee avec
gardę a corbeille ajoures, du XVIeme Siacie. Omawiany rapier
powstał więc przed r. 160025.
24 W. BOEHEIM, Meister der Waffenschmiedekunst vom XIV bis ins
XVIII Jahrhundert, Berlin 1897, s. 174; —■ tenże, Handbuch .... o.c.
s. 670 — w ostatnim przypadku forma wilka nieco odmienna; — zob. też
J. J. RODRIGUES LORENTE, La marca del Perliło del Espadero espagnol
Julian del Rey, „Gladius”, Madrid 1964, III, s. 89—98.
25 Cataloąue des Tableaux ..., o.c., poz. 2978.
26 Nr inw. 3671 Wil; dł. całk. 95,2 cm, szer. ramion jelca 25 cm.
27 Zasady szermierki hiszpańskiej wyłożył w 1569 r. Jeronimo de Car-
ranza; ponadto sformułowała je także francuska Academie de l’epee, Gerarda
THIBOULT, wyd. w Lejdzie 1628 r.; we Włoszech pojawiły się trakta-
ty dotyczące włoskiego fechtunku Camilla Agrippy i Giacoma de Grassi;
w 1606 r. natomiast Salvator EABRIS publikuje pracę De lo schermo
o nero scienza d’arme; również francuska szkoła szermiercza miała swój
traktat wyd. w Paryżu 1635: Le Perche du COUDRAY, L’er er cis e des
armes ou le maniement du fleuret.
28 Katalog Zbiorów ..., o.c., s. 224; — di CARPEGNA, o.c., liczne
lewaki hiszpańskie (poz. 315—318) — z poi. XVII w.; — problem stylu
dekoracji lewaka w komplecie z rapierem porusza 0. BLAIR, The sword
of Estorę Visconti, ,,Waffen und Kostiimkunde” IV, 1162, z. 2, s. 112—
—120.
29 Zob. dalej o Aiali i literach, jakimi znaczył głownie (w Muzeum
Wojska Polskiego w Warszawie znajdują się dwa rapiery tego mistrza
z pocz. XVII w., nr inw. 460, 462 MWP); — por. Katalog Zbiorów ..., o.c.
poz. 321—322.
30 Nr inw. 3676 Wil; dł. całk. 14,5 cm, szer. ramion jelca 24 cm.
Wyrobem natomiast hiszpańskim jest rapier przeznaczony
do szermierki leworęcznej, tzw. lewak26 (ił. 7), o czworogrannej
głowni z krótkimi strudżinami przy zastawie, rękojeści z drew-
nianymi okładzinami i osłonie charakterystycznej dla sztyle-
tów-lewaków w formie tarczki z jelcem krzyżowym, o ramio-
nach cyzelowanych w kształt sznura. Całość wieńczy gładka,
jajowata głowica. Tarczka w typie trójkąta sferycznego po-
kryta jest ażurowym, cyzelowanym ornamentem złożonym
z motywów bujnej roślinności, pełnej splątanych łodyg,
liści i kwiatów słonecznika. W strudzinach głowni umieszczono
ryte napisy; z jednej strony CROCIFISSO x ON x EN ALE x
NIX x NIR x, z drugiej: EN xxx TOLEDO xxx. Na ricassie
widnieje wybita podwójnie marka miejska Toledo: litery T i O
nałożone na siebie, umieszczone w kartuszu pod corona mura-
lis. Warto wspomnieć, że ze względu na doskonałą jakość
głowni pochodzących z tego miasta dość wcześnie pojawiły się
ich liczne naśladownictwa, zwłaszcza na terenie Niemiec (opa-
trzone zwykle błędnymi napisami in Toledo). Lewak znany w
literaturze obcojęzycznej jako left-hand dagger lub Linke-Hand
Dolch, służył przy pojedynku jako pomocniczy sztylet, trzy-
many w lewej dłoni podczas szermierki rapierowej27. Stąd
lewak wraz z rapierem przeważnie stanowiły komplet i były
jednakowo zdobione28. Pomimo oprawy charakterystycznej
dla sztyletów-lewaków, długa głownia zabytku wilanowskiego
sugeruje możliwość samodzielnego używania tej broni, a nie
jako sztyletu pomocniczego przy walce rapierem. Jest to
zręczny przykład połączenia elementów sztyletu-lewaka i gło-
wni rapierowej, z myślą o praktycznym wykorzystaniu naj-
lepszych funkcjonalnie cech obu tych rodzajów broni białej,
poprzez stopienie ich we wspólną formę. Głownia przypomina
ostrza wykonywane przez mistrza Tomasso di Aiala z Toledo
(o którym będzie dalej mowa), i niewykluczone, że jest jego
dziełem; na jej trzpieniu odnaleziono wyciśnięte litery SF lub
ST29 (il. 8). Opierając się na okazach z innych kolekcji,
rapier-lewak wilanowski należy datować na przełom XVI/
/XVII w., nie udało się go jednak zidentyfikować w żadnym
z inwentarzy pałacowych.
Z innych wyrobów hiszpańskich interesujący jest rapier z r.
1597, a ściślej jego głownia30. (Kosz tego zabytku jest typowy;
pełny, w formie czaszy, z kabłąkowym jelcem osłaniającym
ricasso). Czworogranne ostrze ma zaznaczoną ość i strudziny,
w których wyryto napisy: z jednej strony FORTUNA,
z drugiej YIRTUTE, pośród których biegną skomplikowane
ryte zwoje roślinne i data 1597, monogram MW, oraz po dwa
rzędy znaków kabalistycznych (il. 9). Nad datą znaki ułożono
kolejno: gwiazda Dawida i serce w rzędzie górnym, dwa zacho-
dzące na siebie koła, przecięte dwiema pionowymi liniami
oraz nakładające się litery A i Y w rzędzie dolnym. Z drugiej
strony zastawy: w rzędzie górnym trzy nakładające się półłu-
cza, gwiazda Dawida, w rzędzie dolnym nakładające się litery
A i Y oraz dwa zachodzące na siebie koła, przecięte dwiema
pionowymi liniami; poniżej liczba 88. W drugim zestawieniu
pominięto znak serca zastępując go trójłuczami i zmieniając
kolejność symboli w stosunku do pierwszego układu opatrzone-
go datą:
340
II. 8. Tomaso di Aiala (?), Rapier-lewak, XVI[XVII w.
Toledo, (3671 Wil.) sygnatura na trzpieniu głowni
zastosowanie głębokich, ciągłych linii sugeruje, że wizerunek
ten jest jedną z wielu wspomnianych mutacji obcych; świad-
czyłoby o tym wyraźnie przedłużenie linii grzbietu do ogona,
oraz brak śladów inkrustacji. Sposób kształtowania linii
wykazuje pewne podobieństwo do wilka solingeńskiego,
który różni się od pasawskich zdecydowanie; rysunek tych
ostatnich rozczłonkowany jest zwykle szeregiem drobnych
kresek poprzecznych. Dekoracja głowicy, kosz przemawiają,
w wypadku rapiera wilanowskiego, za pochodzeniem włoskim
z okolic Brescii lub Seravalle; proweniencja hiszpańska wydaje
się wątpliwa z uwagi na typ dekoracji iberyjskich i odmienny
rodzaj wilka np. toledańskiego, który formowany przy pomocy
drobno przerywanych kresek, z wysoko uniesionym ogonem,
przypomina bardziej kozę; widać to wyraźnie w twórczości
słynnego Juliana del Rey, pracującego m.in. dla Karola V24.
W inwentarzu wilanowskim G. Duchesne notuje: Epee avec
gardę a corbeille ajoures, du XVIeme Siacie. Omawiany rapier
powstał więc przed r. 160025.
24 W. BOEHEIM, Meister der Waffenschmiedekunst vom XIV bis ins
XVIII Jahrhundert, Berlin 1897, s. 174; —■ tenże, Handbuch .... o.c.
s. 670 — w ostatnim przypadku forma wilka nieco odmienna; — zob. też
J. J. RODRIGUES LORENTE, La marca del Perliło del Espadero espagnol
Julian del Rey, „Gladius”, Madrid 1964, III, s. 89—98.
25 Cataloąue des Tableaux ..., o.c., poz. 2978.
26 Nr inw. 3671 Wil; dł. całk. 95,2 cm, szer. ramion jelca 25 cm.
27 Zasady szermierki hiszpańskiej wyłożył w 1569 r. Jeronimo de Car-
ranza; ponadto sformułowała je także francuska Academie de l’epee, Gerarda
THIBOULT, wyd. w Lejdzie 1628 r.; we Włoszech pojawiły się trakta-
ty dotyczące włoskiego fechtunku Camilla Agrippy i Giacoma de Grassi;
w 1606 r. natomiast Salvator EABRIS publikuje pracę De lo schermo
o nero scienza d’arme; również francuska szkoła szermiercza miała swój
traktat wyd. w Paryżu 1635: Le Perche du COUDRAY, L’er er cis e des
armes ou le maniement du fleuret.
28 Katalog Zbiorów ..., o.c., s. 224; — di CARPEGNA, o.c., liczne
lewaki hiszpańskie (poz. 315—318) — z poi. XVII w.; — problem stylu
dekoracji lewaka w komplecie z rapierem porusza 0. BLAIR, The sword
of Estorę Visconti, ,,Waffen und Kostiimkunde” IV, 1162, z. 2, s. 112—
—120.
29 Zob. dalej o Aiali i literach, jakimi znaczył głownie (w Muzeum
Wojska Polskiego w Warszawie znajdują się dwa rapiery tego mistrza
z pocz. XVII w., nr inw. 460, 462 MWP); — por. Katalog Zbiorów ..., o.c.
poz. 321—322.
30 Nr inw. 3676 Wil; dł. całk. 14,5 cm, szer. ramion jelca 24 cm.
Wyrobem natomiast hiszpańskim jest rapier przeznaczony
do szermierki leworęcznej, tzw. lewak26 (ił. 7), o czworogrannej
głowni z krótkimi strudżinami przy zastawie, rękojeści z drew-
nianymi okładzinami i osłonie charakterystycznej dla sztyle-
tów-lewaków w formie tarczki z jelcem krzyżowym, o ramio-
nach cyzelowanych w kształt sznura. Całość wieńczy gładka,
jajowata głowica. Tarczka w typie trójkąta sferycznego po-
kryta jest ażurowym, cyzelowanym ornamentem złożonym
z motywów bujnej roślinności, pełnej splątanych łodyg,
liści i kwiatów słonecznika. W strudzinach głowni umieszczono
ryte napisy; z jednej strony CROCIFISSO x ON x EN ALE x
NIX x NIR x, z drugiej: EN xxx TOLEDO xxx. Na ricassie
widnieje wybita podwójnie marka miejska Toledo: litery T i O
nałożone na siebie, umieszczone w kartuszu pod corona mura-
lis. Warto wspomnieć, że ze względu na doskonałą jakość
głowni pochodzących z tego miasta dość wcześnie pojawiły się
ich liczne naśladownictwa, zwłaszcza na terenie Niemiec (opa-
trzone zwykle błędnymi napisami in Toledo). Lewak znany w
literaturze obcojęzycznej jako left-hand dagger lub Linke-Hand
Dolch, służył przy pojedynku jako pomocniczy sztylet, trzy-
many w lewej dłoni podczas szermierki rapierowej27. Stąd
lewak wraz z rapierem przeważnie stanowiły komplet i były
jednakowo zdobione28. Pomimo oprawy charakterystycznej
dla sztyletów-lewaków, długa głownia zabytku wilanowskiego
sugeruje możliwość samodzielnego używania tej broni, a nie
jako sztyletu pomocniczego przy walce rapierem. Jest to
zręczny przykład połączenia elementów sztyletu-lewaka i gło-
wni rapierowej, z myślą o praktycznym wykorzystaniu naj-
lepszych funkcjonalnie cech obu tych rodzajów broni białej,
poprzez stopienie ich we wspólną formę. Głownia przypomina
ostrza wykonywane przez mistrza Tomasso di Aiala z Toledo
(o którym będzie dalej mowa), i niewykluczone, że jest jego
dziełem; na jej trzpieniu odnaleziono wyciśnięte litery SF lub
ST29 (il. 8). Opierając się na okazach z innych kolekcji,
rapier-lewak wilanowski należy datować na przełom XVI/
/XVII w., nie udało się go jednak zidentyfikować w żadnym
z inwentarzy pałacowych.
Z innych wyrobów hiszpańskich interesujący jest rapier z r.
1597, a ściślej jego głownia30. (Kosz tego zabytku jest typowy;
pełny, w formie czaszy, z kabłąkowym jelcem osłaniającym
ricasso). Czworogranne ostrze ma zaznaczoną ość i strudziny,
w których wyryto napisy: z jednej strony FORTUNA,
z drugiej YIRTUTE, pośród których biegną skomplikowane
ryte zwoje roślinne i data 1597, monogram MW, oraz po dwa
rzędy znaków kabalistycznych (il. 9). Nad datą znaki ułożono
kolejno: gwiazda Dawida i serce w rzędzie górnym, dwa zacho-
dzące na siebie koła, przecięte dwiema pionowymi liniami
oraz nakładające się litery A i Y w rzędzie dolnym. Z drugiej
strony zastawy: w rzędzie górnym trzy nakładające się półłu-
cza, gwiazda Dawida, w rzędzie dolnym nakładające się litery
A i Y oraz dwa zachodzące na siebie koła, przecięte dwiema
pionowymi liniami; poniżej liczba 88. W drugim zestawieniu
pominięto znak serca zastępując go trójłuczami i zmieniając
kolejność symboli w stosunku do pierwszego układu opatrzone-
go datą:
340