Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0044
JANINA KALINOWSKA
II. 3. Synaj, mozaika w apsydzie bazyliki, medalion z krzyżem. Repr. wg Forsyth, Weitzmann.
W tej tak wnikliwej analizie ikonografii mozaik synajskich
wątpliwości wywołuje eksponowanie jako głównego wątku
(„klucza") dogmatu o Dwóch Naturach Chrystusa i wysunięcie
na plan pierwszy Baranka. Przemienienie jest centralnie
usytuowaną i największą sceną w dekoracji sacrarium bazyliki.
Jemu więc winny być podporządkowane inne tematy progra-
mu, a jego obecność winna ich przedstawienia motywować
i tłumaczyć.
Dla prawidłowego odczytania programu ikonograficznego
dekoracji zasadniczą wagę ma odtworzenie nieznanego dotąd
pierwotnego wezwania bazyliki synajskiej, określanej na ogół
przez badaczy (za Prokopiuszem) kościołem Matki Bożej.
Gdy Prokopiusz pisał o Synaju, bazylika nie była zapewne
jeszcze ukończona. Jego panegiryczne dzieło o budowlach
Justyniana powstało według Camerona bądź w r. 554—555,
bądź w r. 56022. Przekazał on, iż Justynian wzniósł na Synaju
kościół Matki Bożej, w którym mnisi mogą kończyć swoje życie
(V, 8); wolno sądzić, że chodziło mu o klasztor, czego po-
twierdzenie można znaleźć w szeregu źródeł. W Comm-
emoratorium de Casis Dei (IX w.) zapisano: Na świętej górze
Synaj cztery kościoty... Czwarty w klasztorze Matki Bożej. Papież
Honoriusz III potwierdził w dniu święta Przemienienia, 6
sierpnia 1218 r., posiadłości „klasztoru Matki Bożej na Syna-
ju", metropolita Jakub z Serres ofiarował w r. 1360 braciom
z Serbii księgę z klasztoru Matki Bożej na Synaju, także Feliks
Faber z Ulm, pielgrzymujący na Synaj w r. 1484, zanotował,
iż klasztor wzniesiono „ku czci Matki Bożej"23.
Dekoracja apsydy nie nawiązuje do wezwania Matki
Bożej. Gdyby łączyła się z tym wezwaniem udekorowano by
ją w w. VI wizerunkiem tronującej Marii z Dzieciątkiem (jak
w Kapui w V w., Rawennie, Konstantynopolu i na Cyprze
w w. VI). Kościół nie nosił zatem wezwania podanego przez
Prokopiusza, była to natomiast dedykacja starszego sanktu-
arium w wieży przeniesiona na klasztor.
Jedną z dróg do poznania pierwotnego wezwania bazyliki
synajskiej, a więc i właściwego odczytania idei zawartych
w dekoracji, jest porównanie jej z dekoracjami innych kościo-
łów z tej epoki, w których wyobrażono jako centralną - — - scenę
teofani Przemienienia. Można też prześledzić inny związek,
np. gdy kościół obchodzi czy obchodził swe tytularne święto
w dniu 6 sierpnia, w uroczystość Przemienienia. Zainteresować
nas winny również świątynie pod wezwaniem Salwatora, gdyż
kommemoracyjna bazylika na górze Tabor nosiła to właśnie
wezwanie (IV w.) a nie tytuł Przemienienia. Nie było bowiem
wówczas zwyczaju nadawania wezwań odnoszących się do
wydarzeń ewangelicznych, lecz wiązały się one wyłącznie
z osobami. Synonimiczność obu wezwań: Przemienienia
i Salwatora potwierdził jeszcze w XV w. papież Kalikst III
pisząc w bulli Inter dioinae, datowanej 6 sierpnia 1457 roku:
sacratissimum transfigurationis hujusmodi festum, quod vulga-
riter Saloatoris dicitur24.
Nie jest nam znana dekoracja „archetypicznej" (?) na
Wschodzie bazyliki biskupiej Salwatora na górze Tabor
(z początku V w.?), której naśladownictwem, jak sądzi Andre
Grabar, mogła być dekoracja synajska25. Nie znamy również
pierwotnego programu dekoracji apsydy i tęczy bazyliki bis-
kupiej Salwatora na Lateranie, obchodzącej swą tytularną
uroczystość 6 sierpnia — znana jest natomiast dekoracja
38
II. 3. Synaj, mozaika w apsydzie bazyliki, medalion z krzyżem. Repr. wg Forsyth, Weitzmann.
W tej tak wnikliwej analizie ikonografii mozaik synajskich
wątpliwości wywołuje eksponowanie jako głównego wątku
(„klucza") dogmatu o Dwóch Naturach Chrystusa i wysunięcie
na plan pierwszy Baranka. Przemienienie jest centralnie
usytuowaną i największą sceną w dekoracji sacrarium bazyliki.
Jemu więc winny być podporządkowane inne tematy progra-
mu, a jego obecność winna ich przedstawienia motywować
i tłumaczyć.
Dla prawidłowego odczytania programu ikonograficznego
dekoracji zasadniczą wagę ma odtworzenie nieznanego dotąd
pierwotnego wezwania bazyliki synajskiej, określanej na ogół
przez badaczy (za Prokopiuszem) kościołem Matki Bożej.
Gdy Prokopiusz pisał o Synaju, bazylika nie była zapewne
jeszcze ukończona. Jego panegiryczne dzieło o budowlach
Justyniana powstało według Camerona bądź w r. 554—555,
bądź w r. 56022. Przekazał on, iż Justynian wzniósł na Synaju
kościół Matki Bożej, w którym mnisi mogą kończyć swoje życie
(V, 8); wolno sądzić, że chodziło mu o klasztor, czego po-
twierdzenie można znaleźć w szeregu źródeł. W Comm-
emoratorium de Casis Dei (IX w.) zapisano: Na świętej górze
Synaj cztery kościoty... Czwarty w klasztorze Matki Bożej. Papież
Honoriusz III potwierdził w dniu święta Przemienienia, 6
sierpnia 1218 r., posiadłości „klasztoru Matki Bożej na Syna-
ju", metropolita Jakub z Serres ofiarował w r. 1360 braciom
z Serbii księgę z klasztoru Matki Bożej na Synaju, także Feliks
Faber z Ulm, pielgrzymujący na Synaj w r. 1484, zanotował,
iż klasztor wzniesiono „ku czci Matki Bożej"23.
Dekoracja apsydy nie nawiązuje do wezwania Matki
Bożej. Gdyby łączyła się z tym wezwaniem udekorowano by
ją w w. VI wizerunkiem tronującej Marii z Dzieciątkiem (jak
w Kapui w V w., Rawennie, Konstantynopolu i na Cyprze
w w. VI). Kościół nie nosił zatem wezwania podanego przez
Prokopiusza, była to natomiast dedykacja starszego sanktu-
arium w wieży przeniesiona na klasztor.
Jedną z dróg do poznania pierwotnego wezwania bazyliki
synajskiej, a więc i właściwego odczytania idei zawartych
w dekoracji, jest porównanie jej z dekoracjami innych kościo-
łów z tej epoki, w których wyobrażono jako centralną - — - scenę
teofani Przemienienia. Można też prześledzić inny związek,
np. gdy kościół obchodzi czy obchodził swe tytularne święto
w dniu 6 sierpnia, w uroczystość Przemienienia. Zainteresować
nas winny również świątynie pod wezwaniem Salwatora, gdyż
kommemoracyjna bazylika na górze Tabor nosiła to właśnie
wezwanie (IV w.) a nie tytuł Przemienienia. Nie było bowiem
wówczas zwyczaju nadawania wezwań odnoszących się do
wydarzeń ewangelicznych, lecz wiązały się one wyłącznie
z osobami. Synonimiczność obu wezwań: Przemienienia
i Salwatora potwierdził jeszcze w XV w. papież Kalikst III
pisząc w bulli Inter dioinae, datowanej 6 sierpnia 1457 roku:
sacratissimum transfigurationis hujusmodi festum, quod vulga-
riter Saloatoris dicitur24.
Nie jest nam znana dekoracja „archetypicznej" (?) na
Wschodzie bazyliki biskupiej Salwatora na górze Tabor
(z początku V w.?), której naśladownictwem, jak sądzi Andre
Grabar, mogła być dekoracja synajska25. Nie znamy również
pierwotnego programu dekoracji apsydy i tęczy bazyliki bis-
kupiej Salwatora na Lateranie, obchodzącej swą tytularną
uroczystość 6 sierpnia — znana jest natomiast dekoracja
38