Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0063
ŚREDNIOWIECZNE EMALIE Z LIMOGES W ZBIORACH KRAKOWSKICH
II. 18. Plakieta środkowa krzyża, Skarbiec Koronny na Wawelu
w Krakowie. Pepr. wg Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu.
dygi do kształtu węża — Mojżeszowej laski przemienionej na
górze Horeb32. Woluta zakończona głową węża pokryta jest
grawerowaną lub emaliowaną łuską, przypominającą skórę
węża. Na noclusie przedstawione są jaszczurki i inne gady,
symbolizujące demona. Zakupiony przed 1885 r. pastorał,
znajdujący się w Zbiorach Czartoryskich, posiada wszystkie
elementy, pozwalające zaliczyć go do grupy drugiej (il. 21)33.
Bardzo podobny zabytek przechowywany jest w zbiorach
Ermitażu (il. 22)34. Pastorały te różnią się jedynie motywem
wypełniającym wolutę. Na naszym zabytku jest to lew,
którego ogon trzyma w pysku wąż, na leningradzkim — scena
Zwiastowania. Natomiast identyczny motyw w wolucie po-
siada zabytek z kolekcji Eugeniusza Dutuit (il. 23)35. Ze
względu na rzadkość takiego elementu można przypuszczać,
że oba pastorały są dziełem tego samego warsztatu. Pastorał
ze Zbiorów Czartoryskich reprezentuje wysoki poziom wyko-
nania co pozwala datować go podobnie jak pastorał z Ermi-
tażu, a więc na lata siedemdziesiąte XIII w.
Dwa ostatnie zabytki, jakie pragnę przedstawić, to znaj-
dujące się w Zbiorach Czartoryskich oprawy ksiąg liturgicz-
nych, które zmontowano w XIX w. z użyciem oryginalnych
fragmentów na wzór wyrobów średniowiecznych.
Pierwsza z nich zakupiona została przed 1868 r. i należy
do tzw. grupy o tłach gwiaździstych (il. 24)36. Około poł.
XIII w., a więc w okresie, gdy warsztaty w Limoges od dawna
wytwarzały przedmioty z rezerwowanymi figurami na emalio-
wanym tle, pojawiły się obiekty z figurami emaliowanymi,
umieszczonymi na rezerwowanym, złoconym tle, zdobionym
emaliowanymi lub złoconymi gwiazdami, którym często to-
warzyszą szklane kaboszony. Grupa ta stanowi dobitny dowód
na to, iż w tym samym czasie nie wszystkie warsztaty w Li-
moges dekorowały swe wyroby w ten sam sposób37. Na
wspomnianej oprawie, uznawanej dotąd za dzieło jednorodne,
oryginalnymi, średniowiecznymi elementami są: figurki
Chrystusa i ŚŚ. Świadków, złocone tło i fragmenty bordiury
zdobione gwiazdami i szklanymi kaboszonami. Natomiast
wątpliwości budzą plakiety w narożnikach, dekorowane wicią
roślinną, do której trudno byłoby znaleźć podobną wśród za-
sobu form ornamentalnych stosowanych w Limoges, oraz
krzyż — ze względu na prymitywny sposób wykonania.
Nowsze są również duże kaboszony nad belką poziomą krzyża,
wprawione w miejsce nie zachowanych półpostaci aniołów38.
Postać Chrystusa na omawianej oprawie wykazuje wiele
podobieństw z figurką Ukrzyżowanego, pochodzącą z kościoła
w Kestad w Szwecji, przechowywaną w Yastergótlands
Museum w Skara, a datowaną na 3 ćwierć XIII w. (il. 25).39
Britt-Marie Andersson zalicza tę figurkę do „zdegenerowanej"
grupy obiektów, charakteryzującej się ascetycznym typem
twarzy, z włosami zaznaczonymi punktowaniem i ubogą
w ozdoby koroną. Krótkie, wąskie ramiona i stopy odlane
wraz z subpedaneum świadczą o pewnej nieporadności w wy-
konaniu całej postaci40. Wszystkie te cechy odnajdujemy w fi-
gurce na plakiecie w Zbiorach Czartoryskich, co pozwala
uznać ją za wyrób tego samego warsztatu. Wyższy poziom
artystyczny wskazywałby, że powstała ona nieco wcześniej
niż figurka z Kestad, zapewne w latach sześćdziesiątych
XIII w. Podobne typy twarzy ŚŚ. Świadków oraz zbliżony
sposób ułożenia fałdów szat i perizonium Chrystusa a także
stopy odlane wraz z subpedaneum pozwalają uznać wszystkie
te trzy figurki za wyrób jednego warsztatu, produkującego
obiekty o gwiaździstych tłach. leli przynależność do tej
grupy potwierdza również kolorystyka szat, utrzymanych
w tonacji niebieskiej, o gęstych, równolegle biegnących
fałdach oraz smukłość postaci41.
Oprawa jedenastowiecznego ewangeliarza, tzw. Złotego
Kodeksu Pułtuskiego jest obiektem złożonym z elementów
różniących się stylistycznie, nałożonycli na dziewiętnasto-
wieczne tło (il. 26).42 Prawdopodobnie w tym samym czasie
powstał również krzyż, zbliżony w wyglądzie do krzyża na
omówionej wyżej oprawie, niemal identyczne są też na obu
plakietach narożniki z wicią kwiatową43. Natomiast oryginal-
nymi, lecz pochodzącymi z różnych obiektów i warsztatów są:
figurka Chrystusa, umieszczone pod krzyżem półfigury — -
Marii, pochodząca z poziomej belki krzyża i św. Piotra,
ustawiona tu niezgodnie ze schematem ikonograficznym
a pierwotnie należąca do dolnego zakończenia krzyża lub
57
II. 18. Plakieta środkowa krzyża, Skarbiec Koronny na Wawelu
w Krakowie. Pepr. wg Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu.
dygi do kształtu węża — Mojżeszowej laski przemienionej na
górze Horeb32. Woluta zakończona głową węża pokryta jest
grawerowaną lub emaliowaną łuską, przypominającą skórę
węża. Na noclusie przedstawione są jaszczurki i inne gady,
symbolizujące demona. Zakupiony przed 1885 r. pastorał,
znajdujący się w Zbiorach Czartoryskich, posiada wszystkie
elementy, pozwalające zaliczyć go do grupy drugiej (il. 21)33.
Bardzo podobny zabytek przechowywany jest w zbiorach
Ermitażu (il. 22)34. Pastorały te różnią się jedynie motywem
wypełniającym wolutę. Na naszym zabytku jest to lew,
którego ogon trzyma w pysku wąż, na leningradzkim — scena
Zwiastowania. Natomiast identyczny motyw w wolucie po-
siada zabytek z kolekcji Eugeniusza Dutuit (il. 23)35. Ze
względu na rzadkość takiego elementu można przypuszczać,
że oba pastorały są dziełem tego samego warsztatu. Pastorał
ze Zbiorów Czartoryskich reprezentuje wysoki poziom wyko-
nania co pozwala datować go podobnie jak pastorał z Ermi-
tażu, a więc na lata siedemdziesiąte XIII w.
Dwa ostatnie zabytki, jakie pragnę przedstawić, to znaj-
dujące się w Zbiorach Czartoryskich oprawy ksiąg liturgicz-
nych, które zmontowano w XIX w. z użyciem oryginalnych
fragmentów na wzór wyrobów średniowiecznych.
Pierwsza z nich zakupiona została przed 1868 r. i należy
do tzw. grupy o tłach gwiaździstych (il. 24)36. Około poł.
XIII w., a więc w okresie, gdy warsztaty w Limoges od dawna
wytwarzały przedmioty z rezerwowanymi figurami na emalio-
wanym tle, pojawiły się obiekty z figurami emaliowanymi,
umieszczonymi na rezerwowanym, złoconym tle, zdobionym
emaliowanymi lub złoconymi gwiazdami, którym często to-
warzyszą szklane kaboszony. Grupa ta stanowi dobitny dowód
na to, iż w tym samym czasie nie wszystkie warsztaty w Li-
moges dekorowały swe wyroby w ten sam sposób37. Na
wspomnianej oprawie, uznawanej dotąd za dzieło jednorodne,
oryginalnymi, średniowiecznymi elementami są: figurki
Chrystusa i ŚŚ. Świadków, złocone tło i fragmenty bordiury
zdobione gwiazdami i szklanymi kaboszonami. Natomiast
wątpliwości budzą plakiety w narożnikach, dekorowane wicią
roślinną, do której trudno byłoby znaleźć podobną wśród za-
sobu form ornamentalnych stosowanych w Limoges, oraz
krzyż — ze względu na prymitywny sposób wykonania.
Nowsze są również duże kaboszony nad belką poziomą krzyża,
wprawione w miejsce nie zachowanych półpostaci aniołów38.
Postać Chrystusa na omawianej oprawie wykazuje wiele
podobieństw z figurką Ukrzyżowanego, pochodzącą z kościoła
w Kestad w Szwecji, przechowywaną w Yastergótlands
Museum w Skara, a datowaną na 3 ćwierć XIII w. (il. 25).39
Britt-Marie Andersson zalicza tę figurkę do „zdegenerowanej"
grupy obiektów, charakteryzującej się ascetycznym typem
twarzy, z włosami zaznaczonymi punktowaniem i ubogą
w ozdoby koroną. Krótkie, wąskie ramiona i stopy odlane
wraz z subpedaneum świadczą o pewnej nieporadności w wy-
konaniu całej postaci40. Wszystkie te cechy odnajdujemy w fi-
gurce na plakiecie w Zbiorach Czartoryskich, co pozwala
uznać ją za wyrób tego samego warsztatu. Wyższy poziom
artystyczny wskazywałby, że powstała ona nieco wcześniej
niż figurka z Kestad, zapewne w latach sześćdziesiątych
XIII w. Podobne typy twarzy ŚŚ. Świadków oraz zbliżony
sposób ułożenia fałdów szat i perizonium Chrystusa a także
stopy odlane wraz z subpedaneum pozwalają uznać wszystkie
te trzy figurki za wyrób jednego warsztatu, produkującego
obiekty o gwiaździstych tłach. leli przynależność do tej
grupy potwierdza również kolorystyka szat, utrzymanych
w tonacji niebieskiej, o gęstych, równolegle biegnących
fałdach oraz smukłość postaci41.
Oprawa jedenastowiecznego ewangeliarza, tzw. Złotego
Kodeksu Pułtuskiego jest obiektem złożonym z elementów
różniących się stylistycznie, nałożonycli na dziewiętnasto-
wieczne tło (il. 26).42 Prawdopodobnie w tym samym czasie
powstał również krzyż, zbliżony w wyglądzie do krzyża na
omówionej wyżej oprawie, niemal identyczne są też na obu
plakietach narożniki z wicią kwiatową43. Natomiast oryginal-
nymi, lecz pochodzącymi z różnych obiektów i warsztatów są:
figurka Chrystusa, umieszczone pod krzyżem półfigury — -
Marii, pochodząca z poziomej belki krzyża i św. Piotra,
ustawiona tu niezgodnie ze schematem ikonograficznym
a pierwotnie należąca do dolnego zakończenia krzyża lub
57