Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0079
MAŁGORZATA KOCHANOWSKA-REICHE
IKONOGRAFIA KANONIZACYJNA ŚW. STANISŁAWA BISKUPA
Św. Stanisław, biskup męczennik, należy do najpopular-
niejszych świętych czczonych w polskich diecezjach. Popular-
ność i ranga kultu tego świętego wyraziła się rn.in. w powstaniu
bardzo licznych przedstawień jego postaci i jego legendy.
Termin „ikonografia kanonizacyjna" proponujemy dla
wyobrażeń, które są charakterystyczne jedynie dla okresu
bezpośrednio po kanonizacji i nie mają kontynuacji w czasach
późniejszych.
Kanonizacji św. Stanisława dokonał papież Innocenty IV
8 września 1253 r. Uroczystość odbyła się w bazylice francisz-
kańskiej w Asyżu i tam właśnie wystawiono najwcześniejszy,
poświadczony źródłowo, wizerunek nowego świętego. Wize-
runek ów znajdował się na chorągwi przywiezionej zapewne
do Asyżu przez delegację polską1. Chorągiew nie zachowała się,
znamy jedynie jej krótki opis przekazany przez pokanoni-
zacyjny Żywot św. Stanisława, tzw. Vita Maior, autorstwa
Wincentego z Kielc: [...] podniosła się [...] piękna chorągiew
z umieszczonym na niej imieniem i wizerunkiem św. Stanisława,
pierwszego męczennika wśród Polaków. Czerwień tej chorągwi
symbolizowała rozlanie cennej krwi męczennika, a wizerunek
przedstawiał chwalebnego biskupa, czyli obraz cierpiącej jed-
nostki2. Opis ten jest zbyt lakoniczny, by na jego podstawie
można było rekonstruować ikonografię przedstawienia, nie
ulega wszakże wątpliwości, że ukazywała ona symboliczny
aspekt męczeństwa św. Stanisława. W oparciu o sąsiedni
fragment tekstu Vita Maior można z kolei wnioskować, że
idea sceny na chorągwi korespondowała z treścią historii
o cudach nad ciałem św. biskupa, którą zawiera już przod-
kanizacyjna hagiografia3; Wincenty z Kielc bowiem, nadając
symboliczny sens oświetleniu bazyliki podczas mszy kanoni-
zacyjnej, zestawił je z symboliką wyobrażenia na chorągwi.
Oznaczało ono cudowne światła jaśniejące nad pociętym
ciałem biskupa, którego strzegły cztery orły przysłane z Bożego
rozkazu, z czterech stron świata4.
Do najstarszych zachowanych przykładów ikonografii
św. Stanisława należy przedstawienie na medalu ołowianym
(ił. 1), znanym jedynie z dwóch egzemplarzy, opublikowanych
w 1932 r. przez Edmunda Majkowskiego5. Jak świadczy jeden
z medali, pierwotnie zaopatrzone były one w cztery uszka;
średnica medalu wynosi ok. 45 mm.
Na awersie medalu przedstawiony jest biskup in ponti-
ficalibus, w pozie frontalnej i w ujęciu do połowy; w lewej ręce
trzyma pastorał, prawą błogosławi; na ramionach widoczny
jest prawdopodobnie paliusz. Nad głową biskupa znajduje się
ośmioramienna gwiazda wpisana w półkole, z którego wycho-
dzi osiem falistych promieni, skupiających się dokładnie nad
infułą. Poniżej postaci występują pewne elementy architek-
tury — dwie zakończone blankami wieże, flankujące grupę
podobną do trzech kopułek w układzie piramidalnym, zaś po
bokach postaci umieszczone są w dwóch strefach pary orłów,
zwróconych dośrodkowo. Okalający przedstawienie otok za-
wiera legendę, która po rozwinięciu skrótów brzmi: Sanctus
Stanislaus martir et episcopus de Cracouia6.
Na rewersie widoczne są trzy otoki, a puste środkowe pole
przedzielone jest pionową linią. Na otokach znajduje się ma-
juskułowy napis, który według lekcji Majkowskiego ma treść
następującą: [Est?] Frustatim concisus per aguilas custoditus,
de celo radiatus, cras fuit redintegra tus7.
A zatem inskrypcja na awersie określa osobę ukazanego
biskupa, druga — na rewersie — wyjaśnia treść sceny. Jest
ona, jak sugerował Majkowski8, plastycznym odpowiednikiem
przekazu o cudach nad ciałem9: cztery ptaki to orły pilnujące
rozrzuconych doczesnych szczątków biskupa, promienie wy-
chodzące z górnej — niebiańskiej — strefy oznaczać zaś mają
cudowne światła, które szczątki te oświetlały. Objawione nad
ciałem cuda świadczyły o świętości ofiary męczennika, a więc
przedstawienie na medalu zawiera symboliczną wykładnię
świętości biskupa Stanisława. W tym kontekście orły i pro-
mienie pełnią również funkcję jego indywidualnego atrybutu.
Fragmenty architektury, widoczne w dolnej strefie kom-
pozycji, reprezentować mają zapewne miasto Kraków z ka-
tedrą. Wskazuje na to obecność miejskich wież obronnych
oraz kopułki, które należałoby odnieść do budynku kościel-
nego. Za taką właśnie interpretacją przemawia związek osoby
i kultu św. Stanisława z Krakowem, a także treść inskrypcji
na awersie (... episcopus de Cracovia). Znaczenie miasta
Krakowa można skomentować w oparciu o końcowy ustęp
Vita Maior: Ciesz się Krakowie, a zwłaszcza kościele katedralny,
zaszczycony chwalą swego pasterza, obdarzony obecnością świę-
tego dala i opromieniony blaskiem cnót}..]10.
73
IKONOGRAFIA KANONIZACYJNA ŚW. STANISŁAWA BISKUPA
Św. Stanisław, biskup męczennik, należy do najpopular-
niejszych świętych czczonych w polskich diecezjach. Popular-
ność i ranga kultu tego świętego wyraziła się rn.in. w powstaniu
bardzo licznych przedstawień jego postaci i jego legendy.
Termin „ikonografia kanonizacyjna" proponujemy dla
wyobrażeń, które są charakterystyczne jedynie dla okresu
bezpośrednio po kanonizacji i nie mają kontynuacji w czasach
późniejszych.
Kanonizacji św. Stanisława dokonał papież Innocenty IV
8 września 1253 r. Uroczystość odbyła się w bazylice francisz-
kańskiej w Asyżu i tam właśnie wystawiono najwcześniejszy,
poświadczony źródłowo, wizerunek nowego świętego. Wize-
runek ów znajdował się na chorągwi przywiezionej zapewne
do Asyżu przez delegację polską1. Chorągiew nie zachowała się,
znamy jedynie jej krótki opis przekazany przez pokanoni-
zacyjny Żywot św. Stanisława, tzw. Vita Maior, autorstwa
Wincentego z Kielc: [...] podniosła się [...] piękna chorągiew
z umieszczonym na niej imieniem i wizerunkiem św. Stanisława,
pierwszego męczennika wśród Polaków. Czerwień tej chorągwi
symbolizowała rozlanie cennej krwi męczennika, a wizerunek
przedstawiał chwalebnego biskupa, czyli obraz cierpiącej jed-
nostki2. Opis ten jest zbyt lakoniczny, by na jego podstawie
można było rekonstruować ikonografię przedstawienia, nie
ulega wszakże wątpliwości, że ukazywała ona symboliczny
aspekt męczeństwa św. Stanisława. W oparciu o sąsiedni
fragment tekstu Vita Maior można z kolei wnioskować, że
idea sceny na chorągwi korespondowała z treścią historii
o cudach nad ciałem św. biskupa, którą zawiera już przod-
kanizacyjna hagiografia3; Wincenty z Kielc bowiem, nadając
symboliczny sens oświetleniu bazyliki podczas mszy kanoni-
zacyjnej, zestawił je z symboliką wyobrażenia na chorągwi.
Oznaczało ono cudowne światła jaśniejące nad pociętym
ciałem biskupa, którego strzegły cztery orły przysłane z Bożego
rozkazu, z czterech stron świata4.
Do najstarszych zachowanych przykładów ikonografii
św. Stanisława należy przedstawienie na medalu ołowianym
(ił. 1), znanym jedynie z dwóch egzemplarzy, opublikowanych
w 1932 r. przez Edmunda Majkowskiego5. Jak świadczy jeden
z medali, pierwotnie zaopatrzone były one w cztery uszka;
średnica medalu wynosi ok. 45 mm.
Na awersie medalu przedstawiony jest biskup in ponti-
ficalibus, w pozie frontalnej i w ujęciu do połowy; w lewej ręce
trzyma pastorał, prawą błogosławi; na ramionach widoczny
jest prawdopodobnie paliusz. Nad głową biskupa znajduje się
ośmioramienna gwiazda wpisana w półkole, z którego wycho-
dzi osiem falistych promieni, skupiających się dokładnie nad
infułą. Poniżej postaci występują pewne elementy architek-
tury — dwie zakończone blankami wieże, flankujące grupę
podobną do trzech kopułek w układzie piramidalnym, zaś po
bokach postaci umieszczone są w dwóch strefach pary orłów,
zwróconych dośrodkowo. Okalający przedstawienie otok za-
wiera legendę, która po rozwinięciu skrótów brzmi: Sanctus
Stanislaus martir et episcopus de Cracouia6.
Na rewersie widoczne są trzy otoki, a puste środkowe pole
przedzielone jest pionową linią. Na otokach znajduje się ma-
juskułowy napis, który według lekcji Majkowskiego ma treść
następującą: [Est?] Frustatim concisus per aguilas custoditus,
de celo radiatus, cras fuit redintegra tus7.
A zatem inskrypcja na awersie określa osobę ukazanego
biskupa, druga — na rewersie — wyjaśnia treść sceny. Jest
ona, jak sugerował Majkowski8, plastycznym odpowiednikiem
przekazu o cudach nad ciałem9: cztery ptaki to orły pilnujące
rozrzuconych doczesnych szczątków biskupa, promienie wy-
chodzące z górnej — niebiańskiej — strefy oznaczać zaś mają
cudowne światła, które szczątki te oświetlały. Objawione nad
ciałem cuda świadczyły o świętości ofiary męczennika, a więc
przedstawienie na medalu zawiera symboliczną wykładnię
świętości biskupa Stanisława. W tym kontekście orły i pro-
mienie pełnią również funkcję jego indywidualnego atrybutu.
Fragmenty architektury, widoczne w dolnej strefie kom-
pozycji, reprezentować mają zapewne miasto Kraków z ka-
tedrą. Wskazuje na to obecność miejskich wież obronnych
oraz kopułki, które należałoby odnieść do budynku kościel-
nego. Za taką właśnie interpretacją przemawia związek osoby
i kultu św. Stanisława z Krakowem, a także treść inskrypcji
na awersie (... episcopus de Cracovia). Znaczenie miasta
Krakowa można skomentować w oparciu o końcowy ustęp
Vita Maior: Ciesz się Krakowie, a zwłaszcza kościele katedralny,
zaszczycony chwalą swego pasterza, obdarzony obecnością świę-
tego dala i opromieniony blaskiem cnót}..]10.
73