Zitierlink:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0099
GOTYCKA PŁASKORZEŹBA ALABASTROWA Z BRODNICY
wocyjnych (Maria im Wochenbett) unaocznia Jej bezpośredni,
chwalebny udział we Wcieleniu Słowa Bożego; oznacza, że
Jezus narodził się z kobiety28. W scenie brodnickiej ten stan
Matki Boskiej zdaje się podkreślać dodatkowo ukazanie Jej
z obnażonymi piersiami i brzuchem29, może jako ilustracja
słów: Błogosławiony żywot, który Cię nosił i piersi któreś ssał
(Łk. XI, 27). Wskazano w ten sposób na przyjęcie przez
Chrystusa ludzkiej natury, co stanowiło początek Jego życia
na ziemi, początek dzieła Zbawienia. Maria na płaskorzeźbie
brodnickiej została wyobrażona nie tylko jako Boża Rodzi-
cielka, lecz również jako królowa, o czym jednoznacznie
świadczy korona na Jej głowie. Podstawą do przedstawienia
Marii jako Matki Boskiej i jako Królowej były postanowienia
Soboru w Efezie (431 r.). Odegrały one ważną rolę w procesie
kształtowania ikonografii maryjnej w okresie średniowiecza30.
Na wszystkich płaskorzeźbach wyróżnionej grupy dzieł
Dzieciątko ma swoje stałe miejsce: stoi lub siedzi na łonie
Marii porównywanym do grobu Chrystusa przez św. Augusty-
na, Bedę, czy w poczytnym w późnym średniowieczu Maria-
le31. W większości scen ukazano Jezusa w pozie stojącej, jako
mniej więcej dwuletniego chłopca, zgodnie z opisami hołdu
magów, zawartych w Protoewangelii Jakuba (XXI, 3)
i w Ewangelii Pseudo-Mateusza (XVI, 1—2). Sposób Jego
przedstawienia ilustruje związek Dzieciństwa i Męki Chrystu-
sa, idei Wcielenia i Odkupienia32. Jezus został bowiem wy-
obrażony tak jak Zmartwychwstały Zbawiciel wychodzący
z grobu — na płycie w Long Melford z odkrytymi goleniami
(il 9), a na tablicach z Brodnicy (il. 3), królewieckiej (il. 8),
z Bottenbroich (il. 6) i — szczególnie wyraźnie — w Pader-
born (il. 5) z jedną nogą znamiennie wysuniętą do przodu.
Przedstawienia te należy zapewne interpretować jako kon-
sekwencje przemian w pojmowaniu Eucharystii w okresie
średniowiecza. Zmiany, których początek sięga sporów wokół
jedności symbolu i rzeczywistości w Eucharystii, przejawiały
się w liturgii, formach pobożności oraz ikonografii. Od XII w.
najistotniejszy moment mszy świętej (konsekrakcję) pod-
kreślano przez ukazanie wiernym hostii (podniesienie), którą
w związku z doktryną o transsubstancji, ogłoszoną przez IV
Sobór Laterański (1215 r.), pojmowano jako Słowo Wcielone
— • Dzieciątko lub Chrystusa Umęczonego33. Tę ważną myśl
o łączności Wcielenia z Odkupieniem wyrażono w omawianych
scenach jeszcze w inny sposób. Otóż na większości płaskorzeźb
stojące Dzieciątko trzyma w prawej dłoni jabłko — symbol
przezwyciężenia zła, symbol Zbawienia34.
Anioły adorujące Marię na tablicy brodnickiej wskazują
Jej ziemską i niebiańską chwałę; czczą one Matkę Bożą
i Królową Niebios. Takie samo znaczenie ma anioł grający na
lutni, stojący za poduszką, o którą opiera się Maria na płycie
z Bottenbroich35.
Położne
Postacie kobiet, pojawiające się w przedstawieniach Boże-
go Narodzenia i niekiedy towarzyszące Pokłonowi Trzech
Króli, to położne: Salome i Zelomi. Salome, wątpiąca w nad-
przyrodzone przyjście na świat Syna Marii, otrzymała nie-
podważalne świadectwo Jego cudownego poczęcia i narodzenia
II. 8. Pokłon Trzech Króli, płaskorzeźba z Królewca. Rept.
wg Clasena.
a jednocześnie dowody łaski Pana oraz Jego uzdrawiającej
mocy (Prot Ew Jk XIX- —XX; Ps Mt XIII, 3—5). Tak więc
obecność jednej lub dwóch akuszerek na omawianych płasko-
rzeźbach unaocznia Dziewicze Macierzyństwo Marii. W ten
sposób ujawniona została transcendencja Syna Bożego, który
stając się człowiekiem nie przestał być Bogiem; Maria jako
znak tej niezmienności zostając matką nie zmieniła swego stanu
dziewictwa36.
Motyw zasłon podtrzymywanych przez położne na płasko-
rzeźbach z Bottenbroich (il. 6) i w Królewcu (il. 8) (po jednej
zasłonie) oraz w Stonyhurst College (il. 7) (dwie zasłony) mógł
zostać przejęty z misterium Officium Stellae przedstawianego
w dniu święta Epifanii37 lub włączanego do cyklu spektakli
granych podczas uroczystości Bożego Ciała38. Zasłony na oma-
wianych płaskorzeźbach oznaczają zapewne -— w nawiązaniu
do egzegezy symboliki velum i tabernaculum poświadczonej
między innymi przez Wilhelma Durandusa39 — osłonę Eucha-
rystii, mieszkanie Boga, niebo.
Św. Józef
Postać św. Józefa występowała w scenach Bożego Naro-
dzenia od V stulecia i nieco później w przedstawieniach Po-
kłonu Trzech Króli40. W tych wczesnych wyobrażeniach był
on często ukazywany w pozie frasobliwej41, niekiedy jogo
głowę otaczał nimb. Zdaniem Johana Iluizingi w dobie póź-
niejszego średniowiecza im wyżej wznosiła się Maria (Jej kult
— ~ przyp. T.J.) tym bardziej karykaturalny stawał się św.
Józef42. Jednakże jego przedstawienia na omawianych płasko-
rzeźbach nie potwierdzają tej reguły. Oto bowiem stary Cieśla,
mimo że jest utrudzony podróżą i opieką nad powierzonymi
jego pieczy Matką i Dzieciątkiem — - nie śpi43. Siedzi czujny
przy łożu Marii, nie wypuszczając z dłoni kostura — przed-
93
wocyjnych (Maria im Wochenbett) unaocznia Jej bezpośredni,
chwalebny udział we Wcieleniu Słowa Bożego; oznacza, że
Jezus narodził się z kobiety28. W scenie brodnickiej ten stan
Matki Boskiej zdaje się podkreślać dodatkowo ukazanie Jej
z obnażonymi piersiami i brzuchem29, może jako ilustracja
słów: Błogosławiony żywot, który Cię nosił i piersi któreś ssał
(Łk. XI, 27). Wskazano w ten sposób na przyjęcie przez
Chrystusa ludzkiej natury, co stanowiło początek Jego życia
na ziemi, początek dzieła Zbawienia. Maria na płaskorzeźbie
brodnickiej została wyobrażona nie tylko jako Boża Rodzi-
cielka, lecz również jako królowa, o czym jednoznacznie
świadczy korona na Jej głowie. Podstawą do przedstawienia
Marii jako Matki Boskiej i jako Królowej były postanowienia
Soboru w Efezie (431 r.). Odegrały one ważną rolę w procesie
kształtowania ikonografii maryjnej w okresie średniowiecza30.
Na wszystkich płaskorzeźbach wyróżnionej grupy dzieł
Dzieciątko ma swoje stałe miejsce: stoi lub siedzi na łonie
Marii porównywanym do grobu Chrystusa przez św. Augusty-
na, Bedę, czy w poczytnym w późnym średniowieczu Maria-
le31. W większości scen ukazano Jezusa w pozie stojącej, jako
mniej więcej dwuletniego chłopca, zgodnie z opisami hołdu
magów, zawartych w Protoewangelii Jakuba (XXI, 3)
i w Ewangelii Pseudo-Mateusza (XVI, 1—2). Sposób Jego
przedstawienia ilustruje związek Dzieciństwa i Męki Chrystu-
sa, idei Wcielenia i Odkupienia32. Jezus został bowiem wy-
obrażony tak jak Zmartwychwstały Zbawiciel wychodzący
z grobu — na płycie w Long Melford z odkrytymi goleniami
(il 9), a na tablicach z Brodnicy (il. 3), królewieckiej (il. 8),
z Bottenbroich (il. 6) i — szczególnie wyraźnie — w Pader-
born (il. 5) z jedną nogą znamiennie wysuniętą do przodu.
Przedstawienia te należy zapewne interpretować jako kon-
sekwencje przemian w pojmowaniu Eucharystii w okresie
średniowiecza. Zmiany, których początek sięga sporów wokół
jedności symbolu i rzeczywistości w Eucharystii, przejawiały
się w liturgii, formach pobożności oraz ikonografii. Od XII w.
najistotniejszy moment mszy świętej (konsekrakcję) pod-
kreślano przez ukazanie wiernym hostii (podniesienie), którą
w związku z doktryną o transsubstancji, ogłoszoną przez IV
Sobór Laterański (1215 r.), pojmowano jako Słowo Wcielone
— • Dzieciątko lub Chrystusa Umęczonego33. Tę ważną myśl
o łączności Wcielenia z Odkupieniem wyrażono w omawianych
scenach jeszcze w inny sposób. Otóż na większości płaskorzeźb
stojące Dzieciątko trzyma w prawej dłoni jabłko — symbol
przezwyciężenia zła, symbol Zbawienia34.
Anioły adorujące Marię na tablicy brodnickiej wskazują
Jej ziemską i niebiańską chwałę; czczą one Matkę Bożą
i Królową Niebios. Takie samo znaczenie ma anioł grający na
lutni, stojący za poduszką, o którą opiera się Maria na płycie
z Bottenbroich35.
Położne
Postacie kobiet, pojawiające się w przedstawieniach Boże-
go Narodzenia i niekiedy towarzyszące Pokłonowi Trzech
Króli, to położne: Salome i Zelomi. Salome, wątpiąca w nad-
przyrodzone przyjście na świat Syna Marii, otrzymała nie-
podważalne świadectwo Jego cudownego poczęcia i narodzenia
II. 8. Pokłon Trzech Króli, płaskorzeźba z Królewca. Rept.
wg Clasena.
a jednocześnie dowody łaski Pana oraz Jego uzdrawiającej
mocy (Prot Ew Jk XIX- —XX; Ps Mt XIII, 3—5). Tak więc
obecność jednej lub dwóch akuszerek na omawianych płasko-
rzeźbach unaocznia Dziewicze Macierzyństwo Marii. W ten
sposób ujawniona została transcendencja Syna Bożego, który
stając się człowiekiem nie przestał być Bogiem; Maria jako
znak tej niezmienności zostając matką nie zmieniła swego stanu
dziewictwa36.
Motyw zasłon podtrzymywanych przez położne na płasko-
rzeźbach z Bottenbroich (il. 6) i w Królewcu (il. 8) (po jednej
zasłonie) oraz w Stonyhurst College (il. 7) (dwie zasłony) mógł
zostać przejęty z misterium Officium Stellae przedstawianego
w dniu święta Epifanii37 lub włączanego do cyklu spektakli
granych podczas uroczystości Bożego Ciała38. Zasłony na oma-
wianych płaskorzeźbach oznaczają zapewne -— w nawiązaniu
do egzegezy symboliki velum i tabernaculum poświadczonej
między innymi przez Wilhelma Durandusa39 — osłonę Eucha-
rystii, mieszkanie Boga, niebo.
Św. Józef
Postać św. Józefa występowała w scenach Bożego Naro-
dzenia od V stulecia i nieco później w przedstawieniach Po-
kłonu Trzech Króli40. W tych wczesnych wyobrażeniach był
on często ukazywany w pozie frasobliwej41, niekiedy jogo
głowę otaczał nimb. Zdaniem Johana Iluizingi w dobie póź-
niejszego średniowiecza im wyżej wznosiła się Maria (Jej kult
— ~ przyp. T.J.) tym bardziej karykaturalny stawał się św.
Józef42. Jednakże jego przedstawienia na omawianych płasko-
rzeźbach nie potwierdzają tej reguły. Oto bowiem stary Cieśla,
mimo że jest utrudzony podróżą i opieką nad powierzonymi
jego pieczy Matką i Dzieciątkiem — - nie śpi43. Siedzi czujny
przy łożu Marii, nie wypuszczając z dłoni kostura — przed-
93