Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0160
IZABELLA GALICKA
fara w Węgrowie z lat 1506—1536 o prostokątnym prezbi-
terium, przekształcona gruntownie w latach 1703—1706.
Wśród bazylik i pseudobazylik jest kilka bardzo charak-
terystycznych, o wąskich nawach bocznych, komunikujących
się z główną niskimi arkadami ostrołukowymi na masywnych,
przysadzistych filarach, z reguły prostokątnych. Szczególne,
niemal bliźniacze podobieństwo łączy kościoły w Wiźnie
iw Kłeczkowie. Dotyczy ono zresztą nie tylko planów, lecz
również szczytów i sklepień, nasuwając myśl o niewątpliwie
wspólnym warsztacie budowlanym. Spotykamy także kościo-
ły o nierównej szerokości32 — a nawet o nierównej wysokości33
— ■ naw bocznych, czasem o prezbiterium odchylonym od osi34,
co wynikało raczej z faz budowy.
Jest także kilka gotyckich kościołów o „nietypowych"
rzutach. Do takich należy fara w Przasnyszu z XV w. i jej
niemal dokładna replika - — • kościół poaugustiański w Ciecha-
nowie z 1 ćwierci wieku XVI. Oba kościoły są jednonawowe
z prostokątnym wyodrębnionym prezbiterium i parą dwu-
przęsłowych kaplic, flankujących nawę główną, tworzących
rodzaj zredukowanych i skróconych naw bocznych35. Wy-
różnia się swym planem fara w Ciechanowie, rozpoczęta
w końcu XV w., a ukończona w 1 ćwierci wieku XVI. O jej
odrębności stanowią dwie symetryczne kaplice,-naśladujące
ramiona transeptu, para pomieszczeń flankujących całą dłu-
gość prezbiterium oraz szczególne rozwiązanie fasady, zryza-
litowanej poprzez wysunięcie nawy głównej przed krótsze
nawy boczne36. Kościół w Jeżewie z 1 poł. wieku XVI (zba-
rokizowany i przekształcony na trzynawowy), na planie wy-
dłużonego ośmioboku, wyraża późnogotycką tendencję do
scalania wnętrza37. Wreszcie należy wspomnieć o trzech koś-
ciołach na planie centralnym — w Miszewie Murowanym
i dwóch świątyniach pułtuskich. Kościół w Miszewie z lat
1441—1446 jest budowlą na planie ośmioboku, powiększoną
czterema aneksami, tworzącymi ramiona krzyża. Powtarza
on wiernie wzór, którym jest kościół w wielkopolskich Gosła-
wicach, nawiązujący do idei grobu Chrystusa38. Kaplica Marii
Magdaleny w Pułtusku wzniesiona od. 1535 w formie rene-
sansowej już rotundy z apsydą od wschodu i przedsionkiem
od zachodu nawiązywać mogła także w swej pierwotnej formie
do archetypu Anastasis39. Natomiast plan kościoła św.
Krzyża w Pułtusku z lat 1509—151540 jest uzasadniony
wezwaniem świątyni.
W planie i w rozwiązaniu przestrzennym ważną rolę speł-
niała wieża zachodnia, która jest tak charakterystycznym
elementem wiejskich kościołów gotyckich Państwa Zakonne-
go. Na Mazowszu tylko kilka kościołów zachowało do dziś
gotycką wieżę od zachodu41. Masywną wieżę dobudowano ok.
poł. w. XV do fasady późnoromańskiej kolegiaty św. Michała
w Płocku. Wiemy jednakże o większej liczbie wież, które
z biegiem wieków uległy zniszczeniu. Jedną wielką, kwadra-
tową wieżę od zachodu, wpuszczoną w korpus nawowy,
a nawiązującą do wież kościołów Niżu Nadbałtyckiego miała
kolegiata warszawska. Wieże miały także kościoły w Drobinie,
Grójcu, Tarczynie, Bodzanowie, Piasecznie. Kościoły o dwóch
wieżach od zachodu — - to kolegiata pułtuska (wieże późniejsze
od korpusu), kościoły w Winnicy (jedna wieża zachowana
dotychczas) i w Wiskitkach (gruntownie przekształcone)
Zachowały się wieże dzwonne stojące z boku kościoła, stano-
wiące pewną specyfikę mazowiecką. Są one powiązane z koś-
ciołem (jak w Łomży czy kościele NP Marii w Warszawie) lub
stoją oddzielnie (jak przy farze w Przasnyszu, kościele augus-
tianów w Warszawie, kościele w Czerwińsku, czy kolegiacie
w Pułtusku — ta ostatnia gruntownie przekształcona). Wolno
stojąca była też nie istniejąca już dzwonnica przy rozebranym
kościele św. Jerzego w Warszawie, a także przy kościele para-
fialnym w Makowie. Być może i przy innych gotyckich
kościołach stały murowane gotyckie wieże dzwonne, najczęś-
ciej były one jednak wykonane z drewna.
Z zasady do prezbiteriów przylegają od północy proste,
kątne zakrystie, często w rzucie dwuczłonowe (z pomieszcze-
niem na skarbiec), czasem dwukondygnacjowe; wówczas na
piętrze mieścił się skarbiec, a nieraz mieszkanie42. Można
przypuścić, że w większej — niż ustalono dotychczas — licz-
bie kościołów, ponad zakrystią na piętrze znajdowała się loża
kolatorska43. Czasem skarbiec zbudowany był od strony
południowej przy prezbiterium. Wyjątkowe jest usytuowanie
zakrystii i skarbca od strony wschodniej, niejako w przedłu-
żeniu prezbiterium, jak np. w kościele w Giżycach.
Do korpusu w ciągu kolejnych lat po wybudowaniu kościo-
ła przyrastały kaplice, wciąż jednakże o kształtach gotyckich.
Najczęściej ulegały one rozbiórce lub gruntownemu prze-
kształceniu, sporadycznie jednak zachowały się44.
Oszkarpowanie
Charakterystyczne jest, że gotyckie kościoły mazowieckie
z reguły opięte są uskokowymi szkarpami, nawet jeśli nie
były w ogóle przesklepiane lub też przesklepiano je w ostatnim
etapie budowy. Szkarpa — często wielouskokowa — odgry-
wała rolę raczej dekoracyjną niż konstrukcyjną. Uwidacznia
się to zwłaszcza w niektórych rozwiązaniach elewacji krót-
szych, gdzie szkarpy przesunięte ku środkowi flankują
wejście45 lub rozczłonkowują elewację wschodnią46, czasem
sięgając aż do gzymsu. Dekoracyjne traktowanie szkarpy
przyczyniło się zapewne do twórczych poszukiwań w tym
zakresie; ich wynikiem było m.in. zastosowanie szkarp ko-
listych zwężających się ku górze, wyróżniających całą — nie-
przebadaną zresztą dotychczas — grupę szesnastowiecznych
kościołów mazowieckich47. Szkarpy te w zasadzie opinają
narożniki, ale także rozczłonkowują elewacje. Mają one zróż-
nicowany charakter — od typowo dekoracyjnych, smukłych
i wysokich, jak w Pawłowie — do przysadzistych, obszernych
— raczej wieżyczek niż szkarp — jak w Zakroczymiu. Być
może forma owych cylindrycznych szkarp bierze początek od
okrągłych wieżyczek schodowych, stosowanych już wcześniej
na Mazowszu48.
Portale, okna, wnęki, arkady
tęczowe i międzynawowe
Charakterystyczne dla terenu Mazowsza jest umieszczenie
portalu we wnęce, zwieńczonej dwu- lub trójłuczem, nad-
154
fara w Węgrowie z lat 1506—1536 o prostokątnym prezbi-
terium, przekształcona gruntownie w latach 1703—1706.
Wśród bazylik i pseudobazylik jest kilka bardzo charak-
terystycznych, o wąskich nawach bocznych, komunikujących
się z główną niskimi arkadami ostrołukowymi na masywnych,
przysadzistych filarach, z reguły prostokątnych. Szczególne,
niemal bliźniacze podobieństwo łączy kościoły w Wiźnie
iw Kłeczkowie. Dotyczy ono zresztą nie tylko planów, lecz
również szczytów i sklepień, nasuwając myśl o niewątpliwie
wspólnym warsztacie budowlanym. Spotykamy także kościo-
ły o nierównej szerokości32 — a nawet o nierównej wysokości33
— ■ naw bocznych, czasem o prezbiterium odchylonym od osi34,
co wynikało raczej z faz budowy.
Jest także kilka gotyckich kościołów o „nietypowych"
rzutach. Do takich należy fara w Przasnyszu z XV w. i jej
niemal dokładna replika - — • kościół poaugustiański w Ciecha-
nowie z 1 ćwierci wieku XVI. Oba kościoły są jednonawowe
z prostokątnym wyodrębnionym prezbiterium i parą dwu-
przęsłowych kaplic, flankujących nawę główną, tworzących
rodzaj zredukowanych i skróconych naw bocznych35. Wy-
różnia się swym planem fara w Ciechanowie, rozpoczęta
w końcu XV w., a ukończona w 1 ćwierci wieku XVI. O jej
odrębności stanowią dwie symetryczne kaplice,-naśladujące
ramiona transeptu, para pomieszczeń flankujących całą dłu-
gość prezbiterium oraz szczególne rozwiązanie fasady, zryza-
litowanej poprzez wysunięcie nawy głównej przed krótsze
nawy boczne36. Kościół w Jeżewie z 1 poł. wieku XVI (zba-
rokizowany i przekształcony na trzynawowy), na planie wy-
dłużonego ośmioboku, wyraża późnogotycką tendencję do
scalania wnętrza37. Wreszcie należy wspomnieć o trzech koś-
ciołach na planie centralnym — w Miszewie Murowanym
i dwóch świątyniach pułtuskich. Kościół w Miszewie z lat
1441—1446 jest budowlą na planie ośmioboku, powiększoną
czterema aneksami, tworzącymi ramiona krzyża. Powtarza
on wiernie wzór, którym jest kościół w wielkopolskich Gosła-
wicach, nawiązujący do idei grobu Chrystusa38. Kaplica Marii
Magdaleny w Pułtusku wzniesiona od. 1535 w formie rene-
sansowej już rotundy z apsydą od wschodu i przedsionkiem
od zachodu nawiązywać mogła także w swej pierwotnej formie
do archetypu Anastasis39. Natomiast plan kościoła św.
Krzyża w Pułtusku z lat 1509—151540 jest uzasadniony
wezwaniem świątyni.
W planie i w rozwiązaniu przestrzennym ważną rolę speł-
niała wieża zachodnia, która jest tak charakterystycznym
elementem wiejskich kościołów gotyckich Państwa Zakonne-
go. Na Mazowszu tylko kilka kościołów zachowało do dziś
gotycką wieżę od zachodu41. Masywną wieżę dobudowano ok.
poł. w. XV do fasady późnoromańskiej kolegiaty św. Michała
w Płocku. Wiemy jednakże o większej liczbie wież, które
z biegiem wieków uległy zniszczeniu. Jedną wielką, kwadra-
tową wieżę od zachodu, wpuszczoną w korpus nawowy,
a nawiązującą do wież kościołów Niżu Nadbałtyckiego miała
kolegiata warszawska. Wieże miały także kościoły w Drobinie,
Grójcu, Tarczynie, Bodzanowie, Piasecznie. Kościoły o dwóch
wieżach od zachodu — - to kolegiata pułtuska (wieże późniejsze
od korpusu), kościoły w Winnicy (jedna wieża zachowana
dotychczas) i w Wiskitkach (gruntownie przekształcone)
Zachowały się wieże dzwonne stojące z boku kościoła, stano-
wiące pewną specyfikę mazowiecką. Są one powiązane z koś-
ciołem (jak w Łomży czy kościele NP Marii w Warszawie) lub
stoją oddzielnie (jak przy farze w Przasnyszu, kościele augus-
tianów w Warszawie, kościele w Czerwińsku, czy kolegiacie
w Pułtusku — ta ostatnia gruntownie przekształcona). Wolno
stojąca była też nie istniejąca już dzwonnica przy rozebranym
kościele św. Jerzego w Warszawie, a także przy kościele para-
fialnym w Makowie. Być może i przy innych gotyckich
kościołach stały murowane gotyckie wieże dzwonne, najczęś-
ciej były one jednak wykonane z drewna.
Z zasady do prezbiteriów przylegają od północy proste,
kątne zakrystie, często w rzucie dwuczłonowe (z pomieszcze-
niem na skarbiec), czasem dwukondygnacjowe; wówczas na
piętrze mieścił się skarbiec, a nieraz mieszkanie42. Można
przypuścić, że w większej — niż ustalono dotychczas — licz-
bie kościołów, ponad zakrystią na piętrze znajdowała się loża
kolatorska43. Czasem skarbiec zbudowany był od strony
południowej przy prezbiterium. Wyjątkowe jest usytuowanie
zakrystii i skarbca od strony wschodniej, niejako w przedłu-
żeniu prezbiterium, jak np. w kościele w Giżycach.
Do korpusu w ciągu kolejnych lat po wybudowaniu kościo-
ła przyrastały kaplice, wciąż jednakże o kształtach gotyckich.
Najczęściej ulegały one rozbiórce lub gruntownemu prze-
kształceniu, sporadycznie jednak zachowały się44.
Oszkarpowanie
Charakterystyczne jest, że gotyckie kościoły mazowieckie
z reguły opięte są uskokowymi szkarpami, nawet jeśli nie
były w ogóle przesklepiane lub też przesklepiano je w ostatnim
etapie budowy. Szkarpa — często wielouskokowa — odgry-
wała rolę raczej dekoracyjną niż konstrukcyjną. Uwidacznia
się to zwłaszcza w niektórych rozwiązaniach elewacji krót-
szych, gdzie szkarpy przesunięte ku środkowi flankują
wejście45 lub rozczłonkowują elewację wschodnią46, czasem
sięgając aż do gzymsu. Dekoracyjne traktowanie szkarpy
przyczyniło się zapewne do twórczych poszukiwań w tym
zakresie; ich wynikiem było m.in. zastosowanie szkarp ko-
listych zwężających się ku górze, wyróżniających całą — nie-
przebadaną zresztą dotychczas — grupę szesnastowiecznych
kościołów mazowieckich47. Szkarpy te w zasadzie opinają
narożniki, ale także rozczłonkowują elewacje. Mają one zróż-
nicowany charakter — od typowo dekoracyjnych, smukłych
i wysokich, jak w Pawłowie — do przysadzistych, obszernych
— raczej wieżyczek niż szkarp — jak w Zakroczymiu. Być
może forma owych cylindrycznych szkarp bierze początek od
okrągłych wieżyczek schodowych, stosowanych już wcześniej
na Mazowszu48.
Portale, okna, wnęki, arkady
tęczowe i międzynawowe
Charakterystyczne dla terenu Mazowsza jest umieszczenie
portalu we wnęce, zwieńczonej dwu- lub trójłuczem, nad-
154